De beste documentaires van de 21ste eeuw

We trappen de lijst af met de indrukwekkende documentaire Crazy, waarin de verhalen centraal staan van de Nederlandse blauwhelmen op vredesmissies in verschillende landen. Regisseur Hedy Honigmann – de grande dame van de Nederlandse documentaire, die later ook het veelgeprezen Forever (2006) zou maken – laat zien hoe muziek (van Seal tot Guns N’ Roses) kan functioneren als middel om te overleven in complexe oorlogssituaties. Maar ze stelt ook het nut van vredesmissies ter discussie. Het gebruik van extreme close-ups werkt zeer beklemmend, in deze (inter)nationaal bekroonde film over getraumatiseerde soldaten. Won de publieksprijs op IDFA en het Gouden Kalf voor beste documentaire.

Na Crazy volgt opnieuw een docu over oorlog, ditmaal over Vietnamveteranen, bijna dertig jaar nadat de oorlog is afgelopen gemaakt. Wat kan die documentaire – nota bene uit Nederland – nog toevoegen aan alles wat er al over hen gemaakt en geschreven is? Niet erg veel, is de conclusie na het zien van Coco Schrijbers angstaanjagend sombere First Kill. Maar dat is alleen het inhoudelijke oordeel over de documentaire, het daarbij laten zou de film ernstig tekort doen. Want de in Vietnam geschoten beelden zijn ronduit prachtig, de muziekkeuze perfect en de verhalen die de handvol veteranen vertellen zeer belangwekkend. Schrijber komt tot de ijzingwekkende conclusie dat ieder mens, in de ‘juiste’ omstandigheden, tot moorden in staat is.

De media verlammen ons, betoogt Michael Moore in zijn Oscarwinnende Bowling for Columbine, een documentaire rond wapenhandel en wapenbezit in de VS. Moore – maker van een aantal van de invloedrijkste en meest bezochte documentaires aller tijden – suggereert en insinueert van alles in zijn film, maar vrijwel nooit rechtstreeks. De kijker moet zelf verbanden leggen. Alleen zijn dat wel, door de uiterst manipulatieve montage, precies de verbanden die Moore zijn toeschouwers wil laten leggen. Subtiel is anders, maar Moore’s methode werkt wel, en levert een intrigerende, belangrijke film op, die door velen wordt beschouwd als een van de beste docu’s aller tijden. Ruim twintig jaar na dato is de film nog steeds relevant, want verknocht aan wapens zijn de VS nog altijd. Ondanks de jaarlijks tientallen schoolbeschietingen in het land.

In de zomer van 2003 raakten bioscoopbezoekers er niet over uitgepraat. Na elke vertoning van de documentaire Capturing the Friedmans vond op de stoep een heftige discussie plaats: was Arnold Friedman, gerespecteerd computerleraar en liefdevolle vader, werkelijk schuldig aan pedofilie? En hoe zat het met zijn jongste zoon Jesse, die op zijn achttiende samen met z’n vader werd gearresteerd, omdat hij hem zou hebben geholpen tientallen kinderen seksueel te misbruiken in de kelder. In zijn ingenieus gemonteerde documentaire Capturing the Friedmans reconstrueert regisseur Andrew Jarecki een Amerikaans incestschandaal uit de jaren tachtig. Een meesterlijke vertelling, die vooral ook gaat over wat waarheid is, en hoe die kan worden gemanipuleerd door media en slecht politiewerk.

In deze onverwacht succesvolle documentaire eet filmmaker Morgan Spurlock dertig dagen lang niets anders dan voedsel van McDonald’s. Terwijl zijn gezondheid zichtbaar verslechtert, bevestigd door geregelde bezoekjes aan de dokter, doorkruist de uitdijende Spurlock de Verenigde Staten. Hij interviewt vaste klanten van McDonald’s en voedselexperts, op zoek naar het waarom van de nationale vraatzucht. Een soort gastronomische horrorfilm is het resultaat, die laat nadenken over ons consumptiegedrag. De film werd genomineerd voor een Oscar en leverde indertijd zoveel discussie op dat McDonald’s de optie voor een ‘supersize menu’ stopzette. In 2024 overleed Spurlock aan de gevolgen van kanker. Hij bleek – ook al tijdens de opnames van Super Size Me – te kampen met drank- en drugsproblemen.

De afgelopen jaar werd de Duitse filmmaker Werner Herzog geëerd in Berlijn, Venetië en Eye Filmmuseum in Amsterdam. Het is terechte lof voor de man achter epische meesterwerken als Aguirre, der Zorn Gottes (1972) en Fitzcarraldo (1982), die ook veel indrukwekkende documentaires maakte. Zijn allerbeste is wat ons betreft Grizzly Man, over de zelfbenoemde dierenbeschermer Timothy Treadwell en zijn vriendin Amie Huguenard. In oktober 2003 werden de twee op een afgelegen plek in het nationale park Katmai in Alaska verorberd door een beer. Herzog maakte er een found-footage-film over, samengesteld uit meer dan honderd uur videomateriaal van Treadwell, geschoten gedurende de dertien zomers die hij tussen de grizzlyberen verbleef. De prachtige documentaire schetst een fascinerend beeld van een verwarde geest, die zo geobsedeerd was door zijn liefde voor beren, dat hij het ware karakter van de roofdieren niet meer kon of wilde zien.

Een van de meest bezochte en belangrijkste documentaires van de afgelopen 25 jaar is An Inconvenient Truth, een registratie van een lezingenreeks van de Amerikaanse ex-vicepresident Al Gore waarin hij waarschuwt voor de mogelijk desastreuze gevolgen van het broeikaseffect. Niet alle beweringen klopten, weten we inmiddels, maar veel van de voorspellingen in de film zijn uitgekomen. De inspanningen van Gore voor een groenere toekomst leverde hem in 2007 een Nobelprijs op, en de film werd bekroond met twee Oscars. Tien jaar later verscheen een vervolgfilm, want ‘de veranderingen gaan me lang niet snel genoeg’, aldus Gore in gesprek met VPRO Cinema in 2017. De recent mislukte ‘plastictop’ van de VN en de steeds verder uit het zicht geraakte klimaatdoelstellingen van Parijs laten zien dat Gore’s boodschap nog niets aan relevantie heeft ingeboet.

De Brits-Amerikaanse documentairemaker en meesterinterviewer Louis Theroux maakte zonder meer een aantal van de meest memorabele tv-documentaires van de afgelopen 25 jaar. Met zijn typerend kalme, open, maar ook onbevangen houding nam Theroux talloze controversiële subculturen en fenomenen onder de loep. Zo onderzocht hij de Scientology-kerk en het Amerikaanse gevangenissysteem, en interviewde hij neonazi’s, pedofielen, anorexiapatiënten en drugsverslaafden. In 2007 maakte hij The Most Hated Family in America, zijn beste documentaire als je het ons vraagt. Daarin reist Theroux af naar Kansas, om tijd door te brengen met de familie die leiding geeft aan de controversiële Westboro Baptist Church, een kerkgemeenschap die met slogans als ‘God hates fags’ protesteert tegen het tolereren van homoseksualiteit in de VS. Theroux maakte in 2011 en 2019 nog twee vervolgfilms over deze ‘meest gehate familie van Amerika’.

Er zijn maar weinig geanimeerde documentaires die zó indrukwekkend en ontroerend zijn als het meesterlijke Waltz with Bashir. Regisseur Ari Folman maakte een zeer persoonlijke film over hoe mensen omgaan met trauma’s en schuldgevoelens. Begin jaren tachtig vocht Folman in de oorlog in Libanon, maar hij kon er zich maar weinig van herinneren. Dus besloot hij oude dienstmaten op te zoeken om zijn geheugen op te frissen. De film die daaruit voortvloeide is een indringend relaas over hoe herinneringen werken en over de nutteloosheid van oorlog. ‘Als deze film ook maar één tiener kan overtuigen om geen soldaat te worden, dan is mijn missie geslaagd,’ zei Folman in een interview met de Amerikaanse zender NPR. En dat moet vast zijn gelukt, want Waltz with Bashir werd overladen met prijzen en positieve kritieken, en was daardoor over de hele wereld te zien.

‘De Warhol van de cybergeneratie’, zo werd de relatief onbekende ondernemer en internetpionier Josh Harris (1960) genoemd toen hij eind jaren negentig als een van de eersten steenrijk werd van het wereldwijde web. Gefascineerd door de invloed van nieuwe media op het dagelijkse leven van mensen, creëerde hij in 1999 een zeer bijzonder experiment: hij liet honderd kunstenaars gratis samenwonen in een enorme loft in hartje New York, op voorwaarde dat ze elke seconde van de dag opgenomen zouden worden door camera’s. Seks, slapen, wc-bezoekjes: alles zou zichtbaar zijn. Want, zo beweerde hij, zo zal ons leven er met internet in de toekomst uitzien. Een van de deelnemers was filmmaker Ondi Timoner, die in 2009 de documentaire We Live in Public maakte over Harris’ leven en zijn project. Een dollemansrit van een film, die met de kennis van nu profetischer blijkt dan indertijd werd gedacht.

De Britse kunstenaar Banksy kennen we vooral van zijn wereldberoemde straatkunst en vele stunts. Herinnert u zich bijvoorbeeld nog het kunstwerk Girl with Balloon, dat net toen het geveild werd voor een kleine miljoen euro plotseling voor de helft werd versnipperd? Of de pop van een Guantánamo-gevangene die hij plaatste bij een populaire attractie in Disneyland? Minder bekend is dat de nog altijd anonieme kunstenaar en politiek activist ook films maakt. Zijn debuut is het voor een Oscar genomineerde Exit Through the Gift Shop, een experimentele documentaire over de Franse straatkunstenaar en Banksy-fan Thierry Guetta. Feit en fictie lopen door elkaar heen in een zeer amuserende maar ook tot nadenken stemmende reflectie op de kunstwereld.

Met vaart gemonteerd fijnelijntjesportret van Jiro Ono, 85-jarige meesterchef van het tien stoelen tellend sushirestaurant Sukiyabashi Jiro in Ginza, Tokio. Ondanks keizerlijke onderscheiding, drie Michelinsterren en de devotie van connaisseurs als de Franse kok Joël Robuchon blijft de virtuoze Jiro bescheiden: het kan altijd beter. Deze genreoverstijgende culi-documentaire roert, verdiept en vermaakt. Zonen Yoshikazu en Takashi blijken, in scènes van veelzeggende discretie en onderkoelde humor, bovencapabele ambachtslui in vaders slagschaduw. De pijnlijke visafslagbeelden tonen de keerzijde van mondiale sushiconsumptie: schaarste door roekeloze overbevissing.

Meesterlijke documentaire van de Amerikaanse filmmaker Joshua Oppenheimer over een massamoord in Indonesië. In 1965 en 1966 werden daar meer dan een miljoen ‘communisten’ vermoord door paramilitaire groeperingen. Een van de leiders van zo’n moordcommando was Anwar Congo, hoofdpersoon in de documentaire. Hij is nooit berecht voor de moorden – Congo overleed in 2019 – en keek er zelfs met een zekere trots op terug. Oppenheimer vroeg Congo de moorden van toen na te spelen. Hij accepteerde en koos verschillende genres waarin hij zijn herinneringen verwerkte. Wat regelmatig surrealistische scènes oplevert. The Act of Silence is een onthutsend, hartverscheurend meesterwerk, waarmee Oppenheimer een schaduwzijde van de mens laat zien. ‘De film houdt een donkere spiegel voor aan Indonesië, aan Anwar en aan zijn vrienden,’ vertelde de regisseur ons in 2013. ‘Maar ook aan ons. We zijn allemaal mensen, en mensen maken elkaar af. Keer op keer op keer.’

Indrukwekkend verslag van de massale demonstraties die tussen 2011 en 2013 plaatsvonden op het Tahrir-plein in Caïro, Egypte. De Egyptisch-Amerikaanse filmmaker Jehane Noujaim volgde gedurende die periode drie mannen: een jonge, getalenteerde spreker, een bekende acteur en een lid van de Moslimbroederschap. Het trio sluit gedurende de revolutie een diepe vriendschap en viert gezamenlijk het vertrek van dictator Hosni Moebarak. Maar als vervolgens in 2012 de Moslimbroederschap de macht grijpt, komen ze lijnrecht tegenover elkaar te staan. Genomineerd voor een Oscar en winnaar van drie Emmy's.

Al langer dan de 25 jaar die deze lijst beslaat volgt documentairemaker Monique Nolte de autistische Kees Momma: een getalenteerde, maar ook door angsten geplaagde man. Noltes camera legt in wat inmiddels een vierdelige documentairereeks is geworden vast hoe Kees zich een weg baant door verschillende fases van zijn leven. In 1998 maakt Nederland voor het eerst kennis met Kees in Trainman. Maar echt bekend werd hij pas in 2014, toen Het beste voor Kees hem transformeerde tot een soort cultfiguur. De ontroerende documentaire maakt knap inzichtelijk hoe autisme werkt. Maar het is een misverstand om te denken dat Noltes films alleen over autisme gaan, liet de filmmaker ons weten: ‘De films gaan eigenlijk over ouder-kindrelaties en ik vind het heel mooi dat ik, doordat ik deze familie door de jaren heen volg, ook het leven een beetje vang. Ik heb altijd geprobeerd om universele verhalen in de Kees-films te stoppen.’

2015 was een ontzettend goed jaar voor documentaires, met onder meer Gouden Kalfwinnaar A Strange Love Affair with Ego, het intrigerende The Fear of 13 en de meesterlijke docuserie Making a Murderer. Maar de beste van het jaar is wat ons betreft toch Amy van Asif Kapadia. Aan de hand van archiefbeelden, homevideo’s en interviews met intimi maakte de Britse regisseur een aangrijpend en meeslepende film over het leven van zangeres Amy Winehouse (1983-2011). De songteksten van Winehouse waren altijd al akelig persoonlijk, maar in de context van haar leven, zoals hier geschetst, worden ze helemaal pijnlijk. Gelukkig komen Amy’s talent en charisma ook aan bod – vooral in de eerste helft van de film, wanneer haar ster nog rijzende is.

Voor 2016 konden we simpelweg niet kiezen tussen twee van de sterkste documentaires van de afgelopen jaren, dus vermelden we ze hier – bij uitzondering – allebei. Om te beginnen O.J.: Made in America, de ruim 7,5 uur durende marathondocumentaire van regisseur Ezra Edelman, waarin hij op meesterlijke wijze laat zien hoe de levensloop van de gevallen American footballster O.J. Simpson boekdelen spreekt over de Amerikaanse cultuur en geschiedenis. Ondanks de lengte zet de serie je op het puntje van je stoel. Evengoed geldt dat voor de andere beste documentaire van 2016: Schuldig. Met deze zesdelige serie over schuldenproblematiek in de Vogelbuurt in Amsterdam-Noord lieten regisseurs Ester Gould en Sarah Sylbing zien dat non-fictie haast als een sprookje verteld kan worden. De prijswinnende docuserie had een grote maatschappelijke impact en leidde tot een debattour door het land over het complexe schuldensysteem.

In deze onthutsende, maar ook inspirerende documentaire krijgen we een kijkje achter de schermen van Man on the Moon (1999), de biopic die regisseur Milos Forman maakte over de anarchistische komiek Andy Kaufman. Hoofdrolspeler Jim Carrey wordt gevolgd tijdens de vier maanden durende opnamen van de film, waarin hij nooit uit zijn rol stapt. Cast en crew worden gek van hem, en de toeschouwer af en toe ook, maar tegelijkertijd is het een ode aan het harde werk dat acteurs in een rol stoppen. Carrey zelf kijkt in een onthullend interview met regisseur Chris Smith (Fyre, Sr.) terug op die voor zijn latere leven bepalende periode. En ook met ons deelde hij in 2017 een nogal bijzonder inzicht dat hij opdeed: ‘Ik denk dat ik nu een fantastische kijk heb op de virtuele werkelijkheid waarin we leven. Je moet weten, niets is echt.’

De meest spraakmakende documentaire van 2018 was Three Identical Strangers, waarin het opmerkelijke verhaal wordt gereconstrueerd van een identieke drieling die apart van elkaar opgroeit zonder van elkaars bestaan af te weten, tot ze elkaar twintig jaar na hun geboorte bij toeval ontmoeten. Een luchtig feelgoodverhaal zou je zeggen, maar de waarheid achter hun splitsing blijkt opmerkelijk grimmig. Wat in eerste instantie een uitgesmeerde Spoorloos-aflevering lijkt te worden, ontpopt zich steeds meer tot een ijzingwekkende thriller vol bizarre plotwendingen. De Britse regisseur Tim Wardle, die we in 2019 spraken, vertelde ons dat zijn film veel blootlegt over de grijstinten van menselijk gedrag: ‘Waarom handelen mensen die beweren de “goede zaak” voor te staan op een moreel uiterst twijfelachtige manier?’ De documentaire was een groot kassucces in Amerika en won een juryprijs op filmfestival Sundance.

Volgens de bezoekers van VPRO Cinema de allerbeste documentaire die in 2020 in de Nederlandse bioscopen was te zien is deze aangrijpende film van de Syrische burgerjournalist Waad Al-Kateab. Van binnenuit laat zij zien hoe de dictatoriale en inmiddels afgezette president Bashar al-Assad, met hulp van Russische bommenwerpers, het verzet in rebellenbolwerk Aleppo probeerde te breken. Haar persoonlijke verslag begint in 2011, wanneer ze pas achttien jaar is, en eindigt op 21 december 2016, als ze met haar man en pasgeboren dochter Sama gedwongen wordt Aleppo te verlaten. In voice-over zegt ze tegen haar dochter: ‘Sama, zal je je Aleppo kunnen herinneren? Zal je mij verwijten dat ik bleef? Of zal je me verwijten dat we nu gaan?’ De hartverscheurende film werd met prijzen overladen, waaronder die voor beste documentaire in Cannes.

Wanneer filmmaker Kirsten Johnson merkt dat het steeds slechter gaat met haar vader, besluit ze zijn laatste levensjaren op camera vast te leggen. Een zielig portret is Dick Johnson Is Dead echter allerminst, want Johnson laat haar vader voortdurend op humoristische wijze zijn eigen dood naspelen, soms zelfs samen met een stuntman. Ook zet ze zijn begrafenis in scène. Ondertussen praten ze openhartig over zijn verleden, zijn grote liefde en zijn alsmaar slechter wordende geheugen, resulterend in een prachtige film over het leven en de dood. Op Sundance werd de vernuftige en originele manier waarop Johnson haar vaders verhaal verteld bekroond met de prijs voor ‘Innovation in Nonfiction Storytelling’. Inmiddels werkt Johnson aan een film over de beroemde filosoof en schrijver Susan Sontag, die gespeeld zal worden door Kirsten Stewart.

Waltz with Bashir – onze keuze voor de beste documentaire uit 2008 – liet al zien hoe goed het kan werken als een non-fictieverhaal verteld wordt met getekende animatie. Dat geldt ook voor Flee, een volledig geanimeerde documentaire over de Afghaanse vluchteling Amin (pseudoniem), die met filmmaker Jonas Poher Rasmussen praat over zijn traumatische tienerjaren. In verschillende tekenstijlen zien we hoe Amin vertelt over zijn destijds verzwegen homoseksualiteit, de verdwijning van zijn vader, en de gevaarlijke vlucht naar het Westen. Regisseur Poher Rasmussen – een jeugdvriend van Amin – is alleen geïnteresseerd in het lot van Amin, laat dan ook niemand anders aan het woord en blijft ver weg van de politieke achtergronden. Een onvergetelijk en aangrijpend meesterwerk, dat niet alleen genomineerd werd voor de Oscar voor beste documentaire, maar ook meedong in de categorieën beste animatie en beste niet-Engelstalige film. Een unicum in de geschiedenis van de Oscars.

Aleksej Navalny, Ruslands beroemdste oppositieleider die in 2024 overleed, werd in 2020 vergiftigd. Een aanslag die hij ternauwernood overleefde, en zou zijn gepleegd in opdracht van president Vladimir Poetin. Documentaire Navalny laat de periode zien vlak na de vergiftiging, waarbij regisseur Daniel Roher zijn maandenlange herstel volgt tot aan zijn terugkeer naar Rusland in januari 2021. Aan de hand van archiefbeelden en video-opnamen van Navalny’s anticorruptieorganisatie Fond Borby S Korroeptsiëj schetst Roher de opkomst van een van de grootste rivalen van president Poetin. Nu Rusland afglijdt naar een totalitair regime van Noord-Koreaanse snit, en er nog altijd geen einde lijkt te komen aan de oorlog in Oekraïne, klinkt Navalny’s boodschap aan het Russische volk niet meer zo hoopvol als ten tijde van de filmopnamen, maar wel des te urgenter: ‘Geef niet op.’ Bij de Oscars werd Navalny bekroond met de Oscar voor beste documentaire.

Een jaar na Navalny kwam een andere weergaloze documentaire uit over de gevolgen van het regime van Poetin: het Oscarwinnende 20 Days in Mariupol, waarin twee AP-journalisten tonen hoe de stad Marioepol vernietigd werd tijdens de Russische inval in Oekraïne. Toch kozen we voor een andere documentaire uit 2023: het prachtige Four Daughters, een curieuze mix van documentaire en film uit Tunesië, over de vier dochters van de eigenzinnige en alleenstaande moeder Olfa. Twee van haar dochters radicaliseerden, sloten zich aan bij ISIS en belandden uiteindelijk in 2016 in de gevangenis. Regisseur Kaouther Ben Hania won het vertrouwen van Olfa en maakte deze altijd intrigerende film, waarin ze Olfa en de twee achtergebleven dochters laat vertellen over toen, samen met drie actrices, die de twee ontbrekende dochters én moeder Olfa spelen.

'Ik startte met filmen toen wij begonnen te eindigen.' Aldus de Palestijnse Basel Adra, die sinds 2019 vastlegt hoe het Israëlische leger huizen, scholen en andere levensvoorzieningen op de Westelijke Jordaanoever vernielt, om ‘plaats te maken voor militaire trainingsgebieden’. In zijn documentaire krijgt Adra hulp van de Israëlische journalist Yuval Abraham. De opbloeiende vriendschap tussen de twee is de spil in dit aangrijpende en shockerende verhaal over macht, machtsmisbruik en machteloosheid, dat zich afspeelt in het hart van het Israëlisch-Palestijnse conflict. Toen deze ‘must-see’ docu werd bekroond met een Oscar gaven makers Adra en Abraham een sterke en aangrijpende speech, waarin ze onder andere aandacht vroegen voor het leed van de Palestijnse bevolking. Maar de winst lijkt vooralsnog niets te veranderen aan de verschrikkelijke realiteit. Des te belangrijker dus om dergelijke verhalen te blijven vertellen.

Het jaar is pas net over de helft, dus het is nog veel te vroeg om te zeggen welke documentaire uit 2025 onze favoriet is. Een grote kanshebber is echter Blauwe ballen en andere verkrachtingsmythes, een persoonlijk gedreven documentaire van Sunny Bergman, waarin ze onderzoekt waarom seksueel geweld zo’n groot probleem is, en hoe we dat kunnen doorbreken. Verder waren we onder de indruk van The Settlers, waarin Louis Theroux Joodse kolonisten op de Westelijke Jordaanoever confronteert met hun extreme denkbeelden. Een andere mededinger is het claustrofobische drama Flophouse America van Monica Strømdahl, die de jonge tiener Mikal drie jaar lang volgde terwijl hij opgroeit in armoede en met verslaving worstelende ouders. Ook Apocalypse in The Tropics (Petra Costa), over de verwevenheid van de evangelische kerk met de extreemrechtse politiek van o.a. oud-president Jair Bolsonaro, en The Bibi Files (Alex Gibney), een onthullende documentaire over de corruptiepraktijken van de Israëlische premier Benjamin Netanyahu, zijn twee ijzersterke docu’s die niet onvermeld mogen blijven. Tot nu toe stelt 2025 niet teleur op documentairegebied.