Huiveringwekkende docu Orwell: 2 + 2 = 5 legt verbanden tussen fictie en realiteit bloot

‘In the end the Party would announce that two and two made five, and you would have to believe it.’ Het is een van de vele beroemde citaten uit George Orwells klassieke sciencefictionboek 1984 uit 1949, waarin hij waarschuwt voor de manipulatieve machinaties van totalitaire regimes. Wanneer de staat alles bepaalt en controleert, zo maakt de klassieker knap inzichtelijk, wordt de waarheid een rekbaar begrip. En kan twee plus twee dus zomaar vijf zijn, simpelweg omdat de staat het zegt.

De Haïtiaanse regisseur Raoul Peck maakte een documentaire over de gevierde Britse schrijver (1903-1950): Orwell: 2 + 2 = 5, die op IDFA zijn Nederlandse première beleeft. Daarin zoomt hij in op de laatste jaren van Orwells leven, die de auteur doorbracht op het Schotse eiland Jura. Lijdend aan tuberculose, de ziekte die hem uiteindelijk fataal werd, schreef hij 1984. Naast Animal Farm (1945) werd het zijn meest geprezen en invloedrijkste boek.

Het is voor Peck niet de eerste keer dat hij een film maakt over een gevierd schrijver. In 2016 regisseerde hij namelijk I Am Not Your Negro, een meesterlijk en voor een Oscar genomineerd documentaireportret van de Amerikaanse auteur James Baldwin. Fragmenten uit diens boeken stonden aan de basis van die film, en eenzelfde aanpak gebruikt Peck in Orwell: 2 + 2 = 5. De verteller in de documentaire is dus Orwell zelf, wiens woorden – afkomstig uit verschillende essays, boeken en door hem geschreven brieven – te horen zijn in de voice-over van acteur Damian Lewis.

Wat we te zien krijgen in de documentaire zijn archieffoto’s van Orwell, verschillende beelden uit filmadaptaties van 1984 (zoals de versie uit – jawel – 1984, met John Hurt in de hoofdrol) en allerlei fragmenten uit nieuwsuitzendingen van nu. Het punt dat Peck wil maken is duidelijk: hij wil laten zien hoezeer de dystopische fictie uit 1984 in heel veel opzichten werkelijkheid is geworden. Want totalitarisme, benadrukt hij zo, is van alle tijden.

Het resultaat is een overdonderend, huiveringwekkend en zeer politiek essay vol dwarsverbanden tussen toen en nu, tussen fictie en realiteit. Het door Orwell gemunte ‘Newspeak’ bijvoorbeeld, een verzonnen taal die het regime in 1984 gebruikt om de werkelijkheid te manipuleren en leugens te verspreiden, zien we vandaag de dag overal om ons heen, zo laat de film zien. Zoals wanneer Vladimir Poetin zijn aanvallen op Oekraïne omschrijft als ‘vredesmissies’, Donald Trump de Capitoolbestormers ‘vreedzaam’ noemt, of als Benjamin Netanyahu voor de VN stellig mededeelt dat Israël niets liever wil dan vrede, terwijl ondertussen de bombardementen in Gaza blijven doorgaan.

Een andere opmerkelijke gelijkenis tussen 1984 en de werkelijkheid is het verbieden van boeken. Op een van de hoogtepunten in de film verschijnt een catalogus in beeld van titels die door de jaren heen op verschillende plekken in de VS verboden zijn, zoals scholen en bibliotheken. James Baldwin, Simone de Beauvoir, Ernest Hemingway, Jane Eyre: het werk van de groten der aarde is er niet meer welkom. Wie er aan het einde van de lijst verschijnt is George Orwell zelf. Want ook 1984 is op verschillende plekken verboden. Terwijl het boek in de VS vrij recent nog een bestseller was – niet toevallig in januari 2017, toen Trump net een paar dagen was geïnstalleerd als president voor zijn eerste termijn.

‘Geen enkel boek is echt vrij van politieke vooringenomenheid,’ aldus Orwell in een van zijn essays. ‘De mening dat kunst niets met politiek te maken zou moeten hebben, is op zichzelf een politieke houding.’ Voor Orwell was zijn werk een manier om onrecht aan te kaarten. ‘Als ik ga zitten om een ​​boek te schrijven, doe ik dat omdat ik een leugen wil ontmaskeren. Mijn uitgangspunt is altijd een gevoel van onrecht.’

Op eenzelfde manier gebruikt Peck het medium film. Want of het nu gaat om het werk en leven van een fotojournalist (Ernest Cole: Lost and Found), om een van de beroemdste filosofen uit de wereldgeschiedenis (Le jeune Karl Marx) of om een Congolese onafhankelijkheidsleider (Lumumba): in het werk van Peck is de politiek nooit ver weg. In gesprek met The Hollywood Reporter vertelt de regisseur daarover: ‘Het was nooit mijn wens om naar Hollywood te gaan of om kunstenaar te worden. Filmmaker worden was voor mij een politieke beslissing. Orwell zei ooit: “Animal Farm was het eerste boek dat ik schreef waarin ik probeerde politiek en kunst te combineren”, en dat is wat ik als filmmaker altijd heb geprobeerd te doen.’