Ontroerende docu onderzoekt hoe sopraan Nora Fischer haar stem verloor en zichzelf terugvond

‘Hé Lieza, je vroeg me waar ik nu sta. Nou… ik heb moeten beslissen om al mijn optredens te cancelen. Er zijn momenten waarop ik niet meer weet hoe ik één noot gezond moet zingen. Ik… ik weet niet meer hoe ik de controle over mijn stem terug kan krijgen. En ik weet niet… ik probeer te begrijpen hoe… hoe heeft dit kunnen gebeuren?’

Dit voicemailbericht van Nora Fischer aan regisseur Lieza Röben brengt je meteen op het puntje van je stoel, aan het begin van de documentaire Nora speelt Nora. Voorafgaand aan het bericht is er een compilatie te zien van de glorieuze mediaoptredens van mezzosopraan Nora Fischer (1987). Haar vader is de beroemde dirigent en componist Ivan Fischer, maar ze werd een vedette in her own right – met als bijnamen onder meer De Tank en Winning Nora. Een supertalent, dat de klassiekemuziekwereld opschudt door allerlei muziekgenres te vermengen. Het kan werkelijk niet op. Totdat ze dus opeens nauwelijks meer een noot uit haar keel krijgt.

Hoe is zoiets mogelijk? In de documentaire komen we er stukje bij beetje achter dat het verlies van haar stem toch niet zo heel opeens gebeurde. Fischer kampte al langer met zenuwen en slikte bètablokkers. In het geniep – want hoe hoger je komt in de klassieke muziek, hoe groter het taboe op zenuwen is. Plankenkoorts, hoewel alomtegenwoordig, wordt gezien als iets voor amateurs.

Daarnaast speelde de zelfdoding van haar zus Paula een belangrijke rol. Paula was als kind Nora’s grote voorbeeld en partner in crime: samen hadden ze eindeloos veel lol met muziek maken en gekke toneelstukjes opnemen, zo zien we in hun oude homevideo’s. Die filmpjes ontroeren, maar ze zijn ook pijnlijk, want het is precies die onbevangenheid uit hun jeugd die de zussen als jonge vrouw blijken te zijn kwijtgeraakt. Nora in haar muziek, Paula in het hele leven: zij was zo streng voor zichzelf dat ze het zichzelf niet langer toestond om nog plezier te ervaren. Haar suïcide en het begin van Nora’s stemblokkade vinden plaats rond dezelfde tijd, in 2020.

Het verhaal van het verlies van Nora Fischers stem en alles wat daarmee samenhing, deelde ze recent in de voorstelling De sprong en in het boek Hoogspanning – Hoe ik mijn stem verloor. Fischer had regisseur Lieza Röben (1980), die ze kende via vrienden, uitgenodigd om de eerste teksten die ze hiervoor schreef mee te lezen. Deze teksten vond Röben zo bijzonder dat ze het plan opvatte om Fischer ook in haar persoonlijke leven te gaan volgen en de documentaire Nora speelt Nora te maken. Afgelopen september ging die in première op het Nederlands Film Festival en nu komt hij op tv in Het uur van de wolf. We interviewen de twee via een videoverbinding: Röben zit op kantoor in Amsterdam, Fischer haakt in vanuit Berlijn, waar ze op familiebezoek is.

Lieza Röben: ‘Wat in de eerste plaats tot mijn verbeelding sprak, was het gegeven dat je lichaam kan zeggen: oké, stop! Er moet iets veranderen. Dat kan door allerlei omstandigheden gebeuren, dus daar zullen veel mensen zich wel in herkennen. Alleen kunnen de meeste mensen dan nog een hele tijd de schijn ophouden. Maar voor Nora ging dat niet, omdat haar stem haar instrument was én haar identiteit. Ik was geïntrigeerd door de vraag: hoe kon dit gebeuren met Nora’s stem? Gaandeweg ontdekte ik dat het antwoord niet zo zwart-wit is, er is niet één boosdoener. Zo’n blokkade van je lichaam is een enorme optelsom, dat heb ik geprobeerd in de film naar voren te brengen. Er kunnen zo veel redenen zijn die er gezamenlijk voor zorgen dat we door onze hoeven zakken.’

Nora Fischer: ‘Ja, ik denk dat mensen heel graag willen wijzen naar iets of iemand die de schuldige is, iemand die hun dit heeft aangedaan. Dat heb ik zelf ook heel hard geprobeerd; eigenlijk is dit hele project – de voorstelling, de film, het boek, het delen van mijn verhaal – een poging van mij geweest om erachter te komen: wíé was het?! Maar de oorzaak blijkt een complex web, van het leven en van onze maatschappij. Daardoor kan het gebeuren dat je iets gaat doen vanuit heel veel plezier, in mijn geval zingen, maar dat dit verwordt tot iets waardoor je zo vast komt te zitten in faalangst en kramp dat je volledig kwijtraakt dat je het ooit gewoon léúk vond. Eén schuldige aanwijzen kan dus niet. Maar het is wel een feit dat in onze westerse maatschappij heel veel mensen hun initiële plezier verliezen. En ik wil er een lans voor breken om dat niet te laten gebeuren.’

NF: ‘Als dit allemaal niet gebeurd was, had ik niet ontdekt dat er ook een schrijver en een theatermaker in me zit. En met die ontdekking ben ik ongelofelijk blij. Tegelijkertijd mis ik mijn muzikantenleven heel erg. Dus het is niet een soort Disneyverhaal, maar ik heb wel omarmd dat er iets anders voor in de plaats is gekomen waar ik ook heel gelukkig mee ben. En waarmee ik iets kan wat ik heel erg miste toen ik muzikant was: mijn eigen verhaal vertellen. Dus precies wat Lieza zegt: we willen dingen zo graag zwart-wit zien, maar dat zijn ze nooit. Het is ook niet van: o, mijn familie heeft me geïndoctrineerd. Nee, het is én-én: mijn familie was én een geweldige creatieve explosie én een hele hoge lat. Mijn carrière was én fantastisch én creatief én interessant – én zo veeleisend dat ik vast kwam te zitten. Of ik ooit weer ga zingen? Ik heb dat hoofdstuk voor nu wel echt afgesloten, maar je weet het nooit. Op dit moment is het gewoon niet iets waarmee ik het podium op wil. Maar ik heb ineens iets anders waarmee ik wél op een podium wil staan.’

LR: ‘Ik vind Nora’s verhaal heel hoopvol. Hoe zij haar kracht heeft hervonden, terwijl ik haar ook echt compleet gevloerd heb meegemaakt. Dat is iets wat ik ook met deze film wil laten zien: de weerbaarheid van de mens. En ik denk dat Nora die weerbaarheid enorm goed vertolkt.’

NF: ‘Ja, dat was een grote vraag: kan ik dit wel doen? Want mijn zus heeft hier niet om gevraagd, mijn ouders hebben hier niet om gevraagd en het is in mijn familie helemaal niet gangbaar om over privédingen naar buiten te treden. Dat was een hele zoektocht en dat is het nog steeds. Mijn zus kan het me niet meer vertellen, ik kan alleen maar hopen dat ze er oké mee is. Maar ik vond het zo belangrijk om wat haar overkomen is niet onder het tapijt te schuiven. Ik wilde haar demonen laten zien, daarom komt ze er in het begin van mijn voorstelling De sprong ook best wel slecht vanaf. Je denkt eerst: jezus, die zus! Maar ik wil rauw laten zien wat haar teisterde. Ik wil dat niet wegstoppen voor de buitenwereld – juist ook in haar naam. En ik wil laten zien wat een angst ik had voor haar oordeel, terwijl zij eigenlijk heel liefdevol was tegenover mij. Maar ik was zó bang dat ze mij afkeurde, omdat ze zichzelf heel erg afkeurde. En dat projecteerde ik vervolgens weer mijn kant op.’

LR: ‘Het zijn twee zussen die heel streng voor zichzelf zijn. Dat strenge brengt je natuurlijk ver: je doet de dingen ontzettend goed, met veel aandacht, niet zomaar. Maar je kunt jezelf daarmee ook naar beneden praten. Je kunt je gaan schamen voor je plezier. Toen Paula daardoor tot het uiterste gedreven werd, ontdekte Nora: wacht eens even… Dit hoeft niet je maatstaf te zijn. En op die manier wil ik ook helemaal niet leven. Plezier is uiteindelijk het beste medicijn wanneer er zulke hoge verwachtingen zijn, zowel in jezelf als van buitenaf. Ik herken dat ook als filmmaker, ik moet als ik op een laag punt zit tegen mezelf zeggen: “Maar wat ik nu aan het doen ben, is ook heel bijzonder en heel leuk.” En dan probeer ik weer het losse en het speelse van mijn vak te ervaren. Want juist daarin zit je kracht, je creativiteit en je eigenheid. En wat Nora laat zien: je kunt breken, je kunt de grond onder je voeten kwijtraken en je hele identiteit verliezen. Maar daar kan vervolgens ook weer iets prachtigs uit voortkomen.’

NF: ‘Ook al is het dus geen Disneyverhaal, ik ben natuurlijk nog steeds weleens bang, ik kan soms nog steeds die strenge stemmen horen. Maar het verschil is dat ik nu als een leeuw vecht voor mijn eigen plezier. Daardoor maakt het echt minder uit wat anderen ervan vinden, want ik weet dat het klopt wat ik maak. En zingen? Dat doe ik soms nog wel voor mezelf, heel privé. Dat voelt een beetje zoals wanneer je een getraumatiseerd katje wilt laten spelen: dat ie af en toe even durft, maar dan weer onder het bed duikt. En het is niet zo dat ik de deur naar het zingen met tape heb dichtgeplakt, maar als je jarenlang hebt lopen duwen en trekken aan iets in je lijf, dan duurt het gewoon heel erg lang voordat dit lichaamsdeel weer vrij is. Het zijn ingesleten patronen, die stofzuig je niet in één keer weg. Voor mij was een heel belangrijke stap daarin dat ik er niet meer afhankelijk van ben, dat het zingen niet meer móét om een volwaardig leven te kunnen leiden. Juist dat bracht weer iets van ontspanning in mijn stem, het moment dat ik wist: ik ga verder met theater maken, ik ga verder met schrijven – er is ook een toekomst mogelijk voor mij zonder zangeres te zijn. Weet je trouwens wat ik dacht toen ik de documentaire voor het eerst zag? Ik dacht: wow, wat een vet persoon! En dat was ik dus gewoon.’