De beste films van de 21ste eeuw

Montages in slow motion op populaire muziek, langzaam wegdrijvende sigarettenrook, en nachtelijke shots badend in sfeervol neonlicht. Dé stijlkenmerken van de Hongkongse filmmaker Wong Kar Wai. Veel regisseurs hebben geprobeerd zijn stijl te imiteren, maar desondanks is niemand ook maar in de buurt gekomen van Wongs elegante meesterwerk In the Mood for Love. De hoofdrollen in dit sensuele, romantische drama over onvervulde liefde zijn voor Maggy Cheung en Tony Leung, die door het wereldwijde succes van In the Mood for Love uitgroeiden tot internationale filmsterren. Regisseur Wong Kar Wai krijgt nogal eens het verwijt dat in zijn films vorm belangrijker is dan inhoud, maar wanneer de inhoud door de vorm wordt overschaduwd, wil dat nog niet zeggen dat er helemaal geen inhoud is. Hooguit dat er bij Wong heel veel vorm is.

De grootste kaskrakers van 2001 waren de eerste verfilmingen van Lord of the Rings en Harry Potter, maar in een lijst met de allerbeste films van de 21ste eeuw mag Mulholland Drive, het magnum opus van wijlen David Lynch, natuurlijk niet ontbreken. Lynch castte de tot dan toe onbekende soapactrice Naomi Watts als de keurige en wat naïeve Betty, die zojuist gearriveerd is in Los Angeles, waar ze zich ontfermt over een verwarde vrouw met geheugenverlies. Dat is het begin van een verhaal dat vreemder en vreemder wordt en halverwege 180 graden lijkt te draaien. Identiteiten worden verwisseld, dromen blijken werkelijkheid (of andersom) en uiteindelijk raak je geheid de kluts kwijt. Mulholland Drive is het type film dat met elke kijkbeurt alleen maar beter wordt: niet voor niets werd hij door zowel de BBC als IndieWire uitgeroepen tot de beste film van de 21ste eeuw.

Wervelend en weergaloos drama over de door jeugdbendes gerunde drugshandel in Rio de Janeiro’s sloppenwijk Cidade de Deus, waarin de hoofdrollen overwegend door niet-professionele acteurs – gerekruteerd in Cidade de Deus zelf – worden gespeeld. Tien jaar na het wereldwijde succes van de film konden we in de documentaire Cidade de Deus - 10 Anos Depois zien wat er van de acteurs terechtgekomen was. En dat viel niet mee. Velen hadden het geld dat ze kregen (gemiddeld zo’n duizend euro) meteen uitgegeven aan sieraden, skateboards of boodschappen. Eigenlijk bleek alleen Seu Jorge (die Mané Galinha speelt in de film) goed terechtgekomen. Amper twee jaar na Cidade de Deus was hij te zien in Wes Andersons The Life Aquatic with Steve Sissou als de zeeman die zo prachtig David Bowiecovers zingt in het Portugees.

Het Dogville uit de titel is een armoedig gehucht in de Rocky Mountains. Als de bevallige Grace (Nicole Kidman) zich hier schuilhoudt voor gangsters en de autoriteiten krijgt ze te maken met brute repressie. Sociaal drama, maar dan volgens de wetten van de Deense provocateur Lars von Trier. Die nam zijn acteurs niet mee naar een dorpje in de Rocky Mountains, maar naar een afgelegen loods in het Zweedse Trollhättan, waar op de volledig leeggehaalde vloer met krijtstrepen stond aangegeven waar ze zich bevonden in het dorpje. Von Trier sloot de cast zes weken lang als het ware op in die loods, wat door acteur Stellan Skarsgard later als volgt omschreven werd: ‘Het is alsof een hyperintelligent kind dat een beetje in de war is met poppen in een poppenhuis speelt. En dan met een schaar de hoofden van de poppen knipt.’ Het leverde wel unieke cinema op.

Hirokazu Kore-eda (Shoplifters, Broker) is zonder meer dé Japanse filmmaker van de afgelopen 25 jaar. Zijn internationale doorbraak beleefde hij met dit drama over vier kinderen die door hun moeder worden achtergelaten in een klein appartement in Tokio. Zes maanden lang leven ze daar, zonder dat iemand doorheeft wat er aan de hand is. Een hartverscheurend meesterwerk dat, typerend voor het werk van Kore-eda, nergens vervalt in melodrama of sentimentaliteit. De jonge hoofdrolspeler Yûya Yagira, in Cannes bekroond met de prijs voor beste acteur, worstelde lange tijd met zijn plotselinge roem en belandde in 2009 na een drugsoverdosis in het ziekenhuis, maar wist uiteindelijk een comeback als acteur te maken: zo speelt hij momenteel de hoofdrol in de Japanse serie Gannibal (te zien op Disney+).

Voor wie het niet weet: ‘caché’ betekent ‘verborgen’ in het Frans en in Michael Hanekes gelijknamige, psychologische thriller blijft veel verborgen. Want wie stuurde nu die bedreigende pakketjes naar de gevierde tv-presentator Georges, waardoor zijn hele leven op zijn kop kwam te staan? In 2005 bleven bioscoopbezoekers daar nog lang over napraten, omdat het in de film nooit benoemd wordt. Wel – zo vertelde Haneke later – is het antwoord verborgen (!) in de minutenlange scène aan het eind van de film, wanneer de eindcredits al over het doek rollen. Maar zoals altijd bij regisseur Haneke, draait het helemaal niet om de plot, maar om de thematiek erachter. En dan is Caché een nog steeds actuele metafoor voor de desinteresse van het Westen voor de armoede en de politieke chaos in hun voormalige koloniën.

Een paar jaar eerder stroomden de Duitse bioscopen nog vol voor de komedie Good Bye Lenin! (2003), waarin voormalig Oost-Duitsland werd afgeschilderd als een ongevaarlijke, beetje lachwekkende misstap in de Duitse geschiedenis. Maar aan die tamelijk smakeloze Ostalgie maakte regisseur Florian Henckel von Donnersmarck definitief een einde met Das Leben der Anderen. In deze indrukwekkend karakterstudie begint Stasikapitein Gerd Wiesler in 1984 – de Muur staat dan nog fier overeind – te twijfelen aan de rechtvaardigheid van zijn afluisterwerk, de onkreukbaarheid van zijn meerderen en aan de invulling van het socialisme in de DDR. Het beeld van Wieslers vertwijfelde gezicht, omlijst door een enorme koptelefoon, werd iconisch en acteur Ulrich Mühe was op slag een internationale ster. Maar al één jaar na het wereldsucces van de film zou Mühe overlijden aan de gevolgen van maagkanker.

In de jaren hiervoor hebben we talloze meesterwerken links laten liggen ten faveure van een film die we nét iets beter vonden, van Memento in 2000 tot Eternal Sunshine of the Spotless Mind in 2006. Maar kiezen tussen No Country for Old Men en There Will Be Blood, dat kunnen we echt niet. Bij uitzondering dus een ex aequo voor de briljante moderne western van de gebroeders Coen en het overrompelende epos van Paul Thomas Anderson. Beide films zitten boordevol briljante dialogen, onvergetelijke beelden – de milkshake van oliebaron Daniel Plainview, het slachtpistool van Anton Chigurh – en iconische rollen. Bij de Oscars ging de hoofdprijs overigens naar No Country for Old Men, There Will Be Blood won in de categorieën beste acteur (Daniel Day-Lewis) en beste cinematografie.

Deze vrijwel foutloze misdaadfilm draait hoofdzakelijk om een seriemoordenaar die achtervolgd wordt door een pooier (en ex-politieman), die al drie van zijn ‘meisjes’ is kwijtgeraakt. Spannend, hoog tempo, droogkomisch en met een voortreffelijke hoofdrol van Kim Yun-seok als de opportunistische pooier, die al rennend en wild om zich heen trappend ook de mens in zichzelf wakker schopt. The Chaser werd in Azië veelvuldig onderscheiden en was het debuut van regisseur en scenarioschrijver Hong-jin Na, die daarna – helaas – nog maar twee films maakte (The Yellow Sea en The Wailing). Hetzelfde drietal (acteur Leonardo DiCaprio, regisseur Martin Scorsese en scenarioschrijver William Monahan) dat eerder al de eveneens fantastische Aziatische misdaadfilm Infernal Affairs (2002) had bewerkt tot The Departed (2006) kocht in 2008 ook de rechten van The Chaser. Maar een Amerikaanse remake is er nooit gekomen.

Op de puinhopen van de financiële crisis van 2008 ontstaat in Griekenland iets wat filmrecensenten de Greek Weird Wave zijn gaan noemen: absurdistische, beetje theatrale films waarin droogkomisch tegen de vaak harde werkelijkheid wordt aangekeken. En de film waar alles mee begon was Dogtooth van Yorgos Lanthimos. Een fijn-vilein familiedrama waarin een moeder en een vader hun inmiddels volwassen kinderen zo bang maken dat die hun eigen huis niet uit durven. De eigenzinnige Lanthimos voelde zich overigens nooit onderdeel van die Greek Weird Wave en toen hij in 2011 naar Groot-Brittannië verkaste – waar hij onder meer The Lobster en The Favourite maakte – was het ook snel gedaan met die Griekse golf. Waarmee er eigenlijk maar een conclusie mogelijk is: Yorgos Lanthimos wás de Greek Weird Wave.

Weinig films wisten de tijdsgeest zo goed te vangen als The Social Network, over de totstandkoming van Facebook en de opkomst van techmiljardair Mark Zuckerberg. Maar misschien nog wel indrukwekkender is dat scenarist Aaron Sorkin (The West Wing) en regisseur David Fincher (Fight Club) de vrij droge materie wisten te vertalen naar een wervelende film waarin zelfs het juridische getouwtrek – over wie de echte bedenker van Facebook was – razendspannend wordt. Met als visueel hoogtepunt de fameuze roeiscène met vervreemdend tilt-shift-effect. Een vervolg is momenteel in ontwikkeling, maar waar deel 2 precies over gaat is nog niet bekend.

Meesterlijk echtscheidingsdrama uit Iran over de ongelukkig getrouwde Nader en Simin. Als Simin het huis verlaat om bij haar moeder te gaan wonen, begint de ellende. Er komt iemand het huis schoonmaken, er is een ongeluk, er zijn misverstanden, en we zitten vrijwel de rest van de film bij de familierechter. Daar probeert iedereen wanhopig zijn of haar gelijk te halen. Sober, maar intelligent topdrama, waarbij de sympathie van de kijker voor de personages steeds wisselt. Dat was ook precies de bedoeling van regisseur Asghar Farhadi, die destijds tegen VPRO Cinema zei: ‘In klassieke tragedies gaat de strijd tussen goed en kwaad. In moderne tragedies – zoals A Separation – gaat het tussen goed en goed.’ Overladen met prijzen, waaronder de Gouden Beer in Berlijn en de Oscar voor beste niet-Engelstalige film.

Europa’s beste genreregisseur is de Fransman Jacques Audiard. In 2009 maakte hij al de ultieme gevangenisfilm Un prohète en in 2012 volgde het magnifieke melodrama De rouille et d'os. Over een arme krachtpatser (Matthias 'Rundskop' Schoenaerts), die een relatie begint met een orkatrainster die tijdens een wildwatershow beide benen verloor (Marion Cotillard). Audiard is een meester in timing en dosering en ook een van de weinige filmmakers die tegelijk subtiel en overdonderend kan zijn, iets wat hij vooral in het aangrijpende einde met groots effect zal inzetten. Daarna blijft de film nog lang nagalmen. Door het internationale succes van de film leek de Vlaamse acteur Schoenaerts een mooie toekomst te wachten in Hollywood, maar na een handvol mislukte (bij)rollen is die carrière nooit echt van de grond gekomen.

Als jonge vrouw vermomde alien (een bijna onherkenbare, maar perfect gecaste Scarlett Johansson) rijdt in een wit bestelbusje door Glasgow en verleidt eenzame mannen, die 'ze' meelokt en vervolgens vermoordt. Zeer losjes gebaseerd op de gelijknamige roman van Michel Faber, waaruit regisseur Jonathan Glazer (Sexy Beast, Birth) zo'n beetje de hele plot sloopte. Bovendien koos hij een andere invalshoek. Glazer wil onderzoeken wat een mens tot mens maakt door naar ons te kijken door de ogen van een alien. Under the Skin is niet alleen de meest buitenaardse sciencefictionfilm ooit gemaakt, ook een van de beste. Onvergetelijk: de scène waarin de alien onbewogen toekijkt hoe iemand langzaam verdrinkt.

Acteur Riggan Thomson was ooit wereldberoemd als superheld Birdman, maar is sinds hij bedankte voor Birdman 4 in de vergetelheid geraakt. Als de film begint probeert hij wanhopig iets van de waardering van vroeger terug te vinden in het theater. De Mexicaanse regisseur Alejandro González Iñárritu maakte met Birdman een postmodern metameesterwerk over acteren, roem en zelfrespect. Geschoten als was het één lange take, met een bijzondere score (die vooral bestaat uit geïmproviseerde percussieklanken) en fantastische bijrollen van Emma Stone en Ed Norton. Maar uiteindelijk is het de film van hoofdrolspeler Michael Keaton. Ook letterlijk, want Keaton werd eind jaren tachtig, begin jaren negentig wereldberoemd als Batman in twee Tim Burton-films, raakte daarna in de vergetelheid en speelde tot Birdman vooral nog bijrollen. Thomsons verhaal is ook Keatons verhaal en daarom wordt het alleen maar aangrijpender.

In 2015 kwam een handvol superieure megaspektakels (Mad Max: Fury Road, The Revenant, The Big Short) in de bioscopen, maar wij kiezen voor het indrukwekkende Son of Saul, de debuutfilm van Hongaar László Nemes, omdat hij met zijn film – over de Joodse Saul, gevangene in vernietigingskamp Auschwitz – na meer dan een halve eeuw Holocaustdrama’s toch weer iets nieuws aan het genre wist toe te voegen. De camera verlaat Saul namelijk nooit. We zien hém wel scherp, maar alles wat er om hem heen gebeurt niet. Als kijker mis je zo elk overzicht, waardoor je uiteindelijk niets anders kan doen dan een film lang meehollen met Saul en zo terechtkomen in zijn hel. Dat maakt Son of Saul een bijzonder beklemmende en uitputtende, maar uiteindelijk ook onvergetelijke ervaring.

Barry Jenkins (The Underground Railroad) toont in zijn doorbraakfilm Moonlight drie fases uit het leven van Chiron, een homoseksuele zwarte jongen die opgroeit in een van de ruigste wijken van Miami. We zien hem als kind, tiener en volwassene worstelen met zijn geaardheid, zijn mannelijkheid en de drugsverslaving van zijn moeder. Het enige rolmodel in zijn jonge leven is de man die zich uiteindelijk over hem ontfermt: drugsdealer Juan. Een aangrijpend portret, waarin Jenkins ons kennis laat maken met een zeldzaam complex personage. Voor de prachtige, poëtische beelden liet hij zich inspireren door zijn grote voorbeeld, In the Mood for Love-regisseur Wong Kar Wai. Bekroond met de Oscar voor beste film (al werd aanvankelijk La La Land uitgeroepen tot winnaar).

Alweer een film over obsessie van de zelf ook nogal obsessieve regisseur Paul Thomas Anderson (There Will Be Blood, The Master), met in de hoofdrol de ook behoorlijk obsessieve acteur Daniel Day-Lewis. Ondanks al die obsessies is Phantom Thread toch een buitengewoon subtiele en soepele vertelling over de grillige liefde tussen de beroemde Britse modeontwerper Reynolds Woodcock en model/minnares Alma (de eerste grote rol van de Luxemburgse Vicky Krieps, die inmiddels een veelgevraagde actrice is en opvallend makkelijk overeind blijft tegen Day-Lewis). Genomineerd voor zes Oscars, onder meer voor de toen zestigjarige Day-Lewis, die al tijdens de montage van Phantom Thread aankondigde dat dit zijn laatste filmrol was. Daar heeft hij zich ook redelijk lang aan gehouden, maar voor het later dit jaar te verwachten Anemone, het speelfilmdebuut van zijn zoon Ronan, heeft hij toch een uitzondering gemaakt. Gelukkig.

Geen films van Pixar of Aardman in deze lijst, maar wel een van Sony Pictures Animation? Dat had in 2018 waarschijnlijk niemand zien aankomen. Maar Into the Spider-Verse, waarin niet Peter Parker maar tiener Miles Morales de hoofdrol vervult, is verreweg de beste film over de gemaskerde burgerwacht uit Brooklyn, en tevens de meest radicale, intelligente, kunstzinnige en revolutionaire superheldenfilm ooit gemaakt. Van de (diverse) stemmencast tot de absurdistische grappen en van het ontroerende vader-zoon thema tot de hallucinerende en adembenemend mooie beelden: vrijwel alles aan Into the Spider-Verse is van grote klasse. Een uitmuntend vervolg kwam uit in 2023, deel drie verschijnt in 2027.

De Zuid-Koreaanse regisseur Bong Joon-ho gooide eerder al genres door elkaar in films als The Host, Snowpiercer en Okja, maar nooit zo virtuoos en vloeiend als in Parasite. Moeiteloos schakelen de acteurs tussen satire, thriller, slapstick en pathos. In Parasite volgen we een arm gezin, waarvan de leden zich een voor een hechten aan een rijk gezin in Seoul. De eigenzinnige en onvoorspelbare film begint grappig, wordt steeds donkerder en werkt toe naar een explosief en gewelddadig einde. De parasiet uit de titel sloeg overigens niet alleen op (het gedrag van) het arme gezin Kim, maar ook op het rijke gezin Park. Bong destijds tegen VPRO Cinema: ‘Natuurlijk parasiteren de Kims op de Parks. Maar tegelijkertijd kunnen die niets zelf. Autorijden kunnen ze niet. Zelfs iets simpels als afwassen kunnen ze niet zelf. Dus in zekere zin zijn ook de Parks parasieten.’

Vanwege het uitbreken van de coronapandemie kwamen er in 2020 bar weinig films uit. Gelukkig was er het poëtische meesterwerk Nomadland over de Amerikaanse Fern, een zestiger die na het overlijden van haar man alles achterlaat en als heuse nomade in een camper van plek naar plek trekt. Op zoek naar tijdelijke klusjes, omdat ze anders financieel niet rond kan komen. En ze is niet de enige, want onderweg komt ze veel zestigplussers tegen die ook – soms noodgedwongen, soms vrijwillig – hebben gekozen voor een bestaan als moderne nomade. Weinig plot, maar veel sfeer, prachtige beelden en een indrukwekkende hoofdrol van Frances McDormand. Derde speelfilm van Chloé Zhao, die opgroeide in een steenrijk gezin in China, vervolgens film studeerde in New York en uiteindelijk naam wist te maken met kleine films over het harde leven in de marges van de Amerikaanse maatschappij. Winnaar van drie Oscars (beste film, regie en vrouwelijke hoofdrol).

Keizer van de sciencefiction, zo zou je de Canadese regisseur Denis Villeneuve gerust kunnen noemen: met Arrival (2016) en Blade Runner 2049 (2017) wist hij het genre al naar een nieuw niveau te tillen en met Dune slaagde hij er ook nog eens in een gigantische blockbuster te scoren. Deze verfilming van de eerste helft van de gelijknamige klassieke scifiroman van Frank Herbert uit 1965 gaat over de heldenreis van de adellijke Paul Atreides (Timothée Chalamet), die het in het jaar 10191 op woestijnplaneet Arrakis onder meer moet opnemen tegen de opstandige lokale bevolking, troepen van de intergalactische keizer en gigantische zandwormen. Dune verveelt geen seconde (van de ruim tweeënhalf uur) en is adembenemend mooi gefilmd. Bekroond met Oscars voor geluid, montage, visuele effecten, production design, muziek en cinematografie. Een ijzersterk tweede deel volgde in 2024 en inmiddels is ook een derde film in de maak, waarna Villeneuve zich zal richten op de nieuwe James Bondfilm.

Wie begin 2023 door de Nederlandse filmhuizen liep en snotterende bezoekers met rode ogen tegenkwam wist: die zijn net naar Aftersun geweest. Op het eerste gezicht lijkt de Britse film, die mei 2022 in Cannes in première ging, een zonnig verslag van een vakantie die de elfjarige Sophie (indrukwekkend debuut van Frankie Corio) ergens midden jaren negentig met haar vader Calum (Paul Mescal) in Turkije heeft. De twee hebben het schijnbaar naar hun zin, maar zijn vaker in het naburige all-inclusive hotel te vinden dan in hun eigen, nogal armoedige onderkomen. En er broeit iets bij Calum, al moet de kijker zelf uit snippers informatie opmaken wat dat zou kunnen zijn. Meesterlijk debuut van de Schotse schrijver/regisseur Charlotte Wells, die in dit ogenschijnlijk alledaagse familiedrama langzaam maar vol zelfvertrouwen toewerkt naar het levensechte en aangrijpende slot. Geproduceerd door Moonlight-regisseur Barry Jenkins.

De banaliteit van het kwaad is in de cinema nog nooit zo treffend en ontluisterend helder in beeld gebracht als in The Zone of Interest van Jonathan Glazer (Under the Skin). In deze ijzingwekkende film zijn we getuige van de ups-and-downs van een Duits gezin. Vader werkt hard om het leven van zijn vrouw en vijf jonge kinderen zo aangenaam mogelijk te maken. Moeder is trots op haar kroost en de prachtige tuin die ze heeft aangelegd. Dit gezin heeft trouwens echt bestaan. Het zijn Rudolf en Hedwig Höss, die met hun kinderen in een prachtig huis leefden... pal naast de muren van vernietigingskamp Auschwitz, waarvan Rudolf Höss de commandant was. In de film gaan we Auschwitz nooit binnen, maar het onnoemelijke leed dat zich daar afspeelt is altijd aanwezig. In de ijzingwekkende soundtrack, de macabere muziek van Mica Levi en in het ongewoon alledaagse leven van het gezin Höss.

Aangrijpend, op feiten gebaseerd verhaal over de Paiva’s, een gezin in Rio de Janeiro dat in 1971 volledig uit elkaar getrokken wordt wanneer eerst vader Rubens Paiva door soldaten van het militaire regime wordt opgepakt en kort daarop ook zijn vrouw Eunice. Wat dit politieke familiedrama zo sterk maakt is dat we voor Rubens en Eunice worden opgepakt veel tijd met het gezin hebben mogen doorbrengen, wat de impact van wat er daarna gebeurt alleen maar groter maakt. Dat de kijker zo’n uitgebreid inkijkje in het gezinsleven van de Paiva’s kreeg, was overigens niet alleen een artistieke keuze. Het was ook bijna een morele verplichting, want regisseur Walter Salles (1956) was als tiener kind aan huis bij de Paiva’s. Eind jaren zestig raakte hij bevriend met Nalu, een van de dochters van Rubens en Eunice, maar vlak voor haar ouders in 1971 werden opgepakt vertrok Walter met zijn ouders naar Frankrijk.

Het jaar is pas net over de helft, dus het is nog veel te vroeg om te zeggen welke film uit 2025 onze favoriet is. Zeker met het filmfestival van Venetië nog voor de boeg in september, waar onder meer nieuwe films in première gaan van Son of Saul-regisseur László Nemes en Dogtooth-regisseur Yorgos Lanthimos.

De beste films die we tot nu toe hebben gezien, moeten allemaal nog uitkomen in de Nederlandse bioscoop: de Amerikaanse tragikomedie Sorry, Baby (vanaf 21 augustus te zien), Joachim Triers prachtige nieuwe drama Sentimental Value (releasedatum: 11 november), de Spaans-Marokkaanse thriller Sirat (releasedatum onbekend) en het Duitse historische drama Sound of Falling (pas vanaf maart 2026 te zien).