'Ik wil dat je begrijpt waarom je vader en ik deze keuzes hebben gemaakt, waarvoor we vochten,' zegt Waad Al-Kateab in de met prijzen overladen documentaire For Sama. VPRO Cinema sprak Al-Kateab via Skype vanuit Londen.

In 2011 begon de Syrische studente Waad Al-Kateab momenten van haar dagelijks leven in Aleppo vast te leggen met een handheld camera. Uiteindelijk zou ze 500 uur materiaal schieten, tot de evacuatie van Aleppo in 2016. Ondertussen was ze verliefd geworden op de jonge arts Hamza, die onvermoeibaar doorwerkte in een van de laatst overgebleven ziekenhuizen. Ze trouwden en kregen een dochter, Sama, terwijl Aleppo dagelijks gebombardeerd werd door de Russische luchtmacht en het regime van Assad. Uiteindelijk werden ze gedwongen uit te wijken. Nadat het gezin asiel kreeg in het Verenigd Koninkrijk, besloot Al-Kateab haar materiaal te monteren tot een videobrief aan haar dochter, wat leidde tot de prijswinnende documentaire For Sama, de keuzefilm van Zomergast Carola Schouten, minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit.

Wist u al meteen dat u een film ging maken?
Waad Al-Kateab: ‘Toen ik begon met filmen had ik geen idee dat ik ooit een film zou maken over Aleppo en mijn leven. Vijf jaar later, toen we vluchtten, lukte het me gelukkig al mijn materiaal mee te nemen, op twaalf harde schijven. Maar ook toen verwachtte ik nog niet dat dit materiaal een paar jaar later een film zou opleveren. Zoals je kunt zien in de film, dachten wij niet eens dat we het zouden overleven. Dus nee, een film maken, daar was ik niet mee bezig. Het was bedoeld om iets achter te laten. Het filmen gaf me het gevoel dat ik een reden had om daar te zijn, dat ik iets belangrijks deed, want mijn man was de hele dag mensenlevens aan het redden in het ziekenhuis. Soms werden er dode kinderen naar binnen gedragen. Ik dacht: ook als ik morgen, of over vijf minuten, dood ben, dan laat ik iets belangrijks achter, om aan de rest van de wereld te laten zien wat er in Aleppo gebeurd is. Het kwam pas later dat ik de verantwoordelijkheid voelde om van al dat archiefmateriaal iets toegankelijks te maken voor een breed publiek, om aandacht te vestigen op de situatie in Syrië.’

'Ik denk eerlijk gezegd: als ik professioneel was geweest, had ik dit niet kunnen filmen'

Waad Al-Kateab
© Filmdepot

Waad Al-Kateab voor het uitbreken van de Syrische revolutie

Wie de film ziet, vraagt zich af: waarom blijven ze daar, terwijl de bommen elke dag uit de lucht vallen?
‘Zoiets gaat niet van de ene op de andere dag. We waren daar, en de situatie werd geleidelijk steeds erger. Eerst was mijn plan om af te studeren in Syrië en daarna naar Duitsland te vertrekken. Maar toen, in 2011, kwam de Syrische revolutie. Dat was het moment waarop ik dacht: ik wil blijven, ik moet iets voor mijn land doen, ik hoor hier en mijn toekomst ligt hier. Toen ik dat gevoel eenmaal had, veranderde alles. Ik werd verliefd, we trouwden.

Mijn man Hamza werkte in het ziekenhuis. We vonden het laf te vertrekken en onze mensen aan hun lot over te laten. Tegelijk gaf onze liefde ons veel kracht, hoewel ze ons ook weer extra angst bezorgde: nu waren we niet alleen bang voor onszelf, maar ook voor elkaar. Elke keer als Hamza de deur uit ging dacht ik: dit is de laatste keer dat ik hem zie. Maar Hamza is iemand die altijd glimlacht, hij is zo sterk, en hij was een steun voor iedereen om hem heen. Op momenten dat hij toch verzwakte, voelde ik een kracht in mij opborrelen om hem overeind te helpen. We dachten: ook als we allebei sterven, is het niet erg, want we zijn waar we moeten zijn. En hoewel je weet dat het elk moment afgelopen kan zijn, omdat er voortdurend bombardementen plaatsvinden, treedt er ook een overlevingsmechanisme op. Bang zijn helpt niet om te overleven, dus je sluit het af in je hoofd, je denkt er niet aan, of niet te veel, omdat je anders niet verder kunt. Je wilt genieten van het moment en niet denken aan het negatieve, juist omdat elk moment je laatste kan zijn. En je raakt eerder met mensen bevriend, ook mensen waar je niks mee hebt, omdat je allemaal in hetzelfde schuitje zit. Het was dus een mooie tijd, ondanks alles.’

Klopt het dat u volledig autodidact bent als filmmaker?
‘Ik heb de documentaire uiteindelijk gemaakt met de Britse filmmaker Edward Watts. Maar toen ik begon met filmen was ik achttien. Ik had geen filmschool gedaan en ik heb er ook nauwelijks iets over gelezen. Wat telt, wanneer je zulke momenten wilt vastleggen, is volgens mij niet hoe professioneel of ervaren je bent, maar hoe intens je het beleeft. Ik denk eerlijk gezegd: als ik professioneel was geweest, had ik dit niet kunnen filmen. Ik filmde met mijn hart en leefde met de camera in mijn hand. Filmen en leven gingen gelijk op en dat was denk ik goed. Als ik een plan had gehad, had ik dit niet zo kunnen doen.’

© Filmdepot

Waad Al-Kateab met haar dochter in For Sama

‘Andere baby’s huilen, maar jij niet,’ zegt u tegen Sama in voice-over in de film. Bent u nog steeds bezorgd over de effecten van de oorlog op Sama, die nu vijf jaar oud is?
‘Ze lijkt nu een normaal kind, heel normaal zelfs. Toen ze anderhalf was had ze veel nachtmerries. Maar ze kon niet praten en vertellen wat er aan de hand was. We hebben veel artsen en therapeuten gesproken. Zij vertelden ons dat dit op elke leeftijd terug kan komen. Dat geldt trouwens ook voor ons. We proberen er nu niet aan te denken en hebben geen zin in therapie, maar we weten dat er later veel werk aan de winkel zal zijn voor ons allemaal.’

Bent u tevreden over hetgeen u bereikt hebt met de film?
‘Nee, ik ben erg teleurgesteld. Ondanks het succes van de film is er niets veranderd. Uiteindelijk ben ik een slachtoffer van Assad, die probeerde ons allemaal te vermoorden. Het is een frustrerend proces om de wereld daarvan te moeten overtuigen. Ik ben bij de VN geweest. Elke keer probeerde ik het uit te leggen. Waarom is dat nodig? Ik ben geen politica, maar een studente van 26. Ik heb ontmoetingen gehad met Ivanka Trump en allerlei Britse parlementariërs, maar uiteindelijk gebeurt er niets. Ik kan daar eigenlijk niet mee leven, letterlijk niet. Soms wil ik zelfmoord plegen. Maar dan weer denk ik dat misschien alle kleine stapjes tot echte verandering leiden. En ik kan de droom uiteindelijk niet opgeven. Als het niet voor mij is, dan voor anderen. Ik moet sterk zijn en hoop houden en blijven vechten en dingen blijven maken. Blijven proberen het verhaal te vertellen, zodat mensen weten wat er gebeurd is. En ik hoop dat iedereen probeert iets te doen, want niemand kan in zijn eentje iets bereiken.’

Veel mensen die de film zien, willen wat doen. Wat kunnen we doen?
‘Na iedere screening is er wel iemand die naar me toekomt en zegt: wat kunnen we voor Syrië doen? Daarom hebben we de campagne Action for Sama opgericht, om mensen een aantal opties te bieden om iets te doen.’

Zoals wat?
‘Het belangrijkste element van Action for Sama is Stop Bombing Hospitals. Het is schokkend te zien hoe vaak ziekenhuizen specifieke doelwitten waren van het regime en de Russen. We proberen aandacht van politici op dit specifieke issue te vestigen. Het is 2020 en ziekenhuizen mogen in geen enkele oorlog een doelwit zijn. Dat is een kwestie van beschaving. Het regime en het Russische leger denken dat ze dit ongestraft kunnen doen. Maar als dit in Syrië kan, dan kan het overal gebeuren, in elk land.’

U hebt besloten een studie media en journalistiek te gaan volgen. Hoopt u daarmee iets voor uw land te kunnen bereiken?
‘Je kunt onze media nooit vertrouwen, zelfs niet over het weer. Maar er zijn gelukkig veel burgerjournalisten en activisten zoals ik die proberen de waarheid naar buiten te brengen en misdaden van het Syrische regime en de Russen aan het licht te brengen. Dat is heel belangrijk, want media hebben zoveel invloed, ook op politici. Het geldt in elk land waar geen vrije pers is. Misdaden gebeuren in het donker, je hoort er niks over. Vrije pers is essentieel voor een vrij land. Daarom hoop ik dat ik via de media iets kan doen voor mijn land, ook al ben ik nu in Londen.’

Hebt u enig idee hoeveel mensen de film gezien hebben?
‘We hadden nooit verwacht dat de film zo’n groot publiek zou bereiken. Ik dacht dat mensen helemaal geen zin zouden hebben in een film over Syrië, oorlog en vluchtelingen. Maar alleen al in Frankrijk werd de film in 300 bioscopen uitgebracht en het was altijd vol. De film heeft ook gedraaid in de VS, in het VK, in Denemarken, Italië, Spanje en nu is hij te zien op Netflix in Zuid-Amerika en het Midden-Oosten. Als ik daaraan denk, besef ik: het was het waard. Ik ben trots.’

Meer over For Sama