Russische hackers torpederen de Britse democratie in The Undeclared War

Het jaar is 2024 en het Verenigd Koninkrijk zit midden in een verhitte verkiezingsstrijd tussen Labour en de zittende Conservatieve Partij. Vijftien maanden eerder is Boris Johnson afgezet door zijn eigen partij en vervangen door de eerste Britse niet-witte premier. Het land verkeert in een economische crisis door de coronapandemie en het lange staartje van Brexit. Dit is de wereld van The Undeclared War. 

Aangezien de Britse miniserie vorig jaar zomer voor het eerst op Channel 4 werd uitgezonden, lijkt het alsof de makers een glazen bol hadden. Want een maand na de eerste uitzending stapte premier Johnson inderdaad op en werd hij vervangen door Rishi Sunak. Bovendien bevindt het VK zich – net als de rest van Europa – momenteel ook echt in een enorme economische crisis. Al komt dat door de Russische oorlog in Oekraïne en de daaruit voortvloeiende energieproblemen, en niet alleen door het vertrek uit de Europese Unie, zoals in deze serie. 

De zes delen van The Undeclared War, dat in Nederland op streamingdienst SkyShowtime te zien is, verkennen het niet geheel hypothetische scenario van een alles ontregelende Russische cyberaanval tijdens een verkiezing. Het verhaal begint tamelijk onschuldig met een virus dat een dag lang een groot deel van het internet platlegt. ‘Interessante timing, hè?’ zegt een hoge functionaris van de Britse inlichtingendienst GCHQ cynisch over de politieke gevolgen van de cyberaanval tegen collega Danny Patrick (gespeeld door acteur Simon Pegg), die het virus onderzoekt. ‘Mensen die niet online kunnen? Dat voedt de populistische agenda: de overheid is stom en zo incompetent dat ze niet eens een plaswedstrijd in een brouwerij kan organiseren. En omdat Labour voornamelijk online campagne voert, lijkt het alsof Conservatieve Partij profiteert van de crisis.'

Hoewel de cyberveiligheidsspecialisten van GCHQ  het – vermeend Russische – virus al snel onschadelijk maken, blijkt dat het begin van een ongeëvenaarde aanval op de Britse democratie. Want dit is pas het eerste wapen dat Moskou uit zijn digitale doos van Pandora trekt. Al snel volgen desinformatieaanvallen die de Britse maatschappij volledig ontwrichten.

Het fictieve beeld dat The Undeclared War schetst van de gevolgen van buitenlandse inmenging in onze democratieën strookt in grote lijnen met de werkelijkheid. Volgens inlichtingendienstexpert Danny Pronk – werkzaam bij veiligheidsconsultancyfirma SoSecure International – is het grootste gevaar voor het verloop van verkiezingen namelijk niet per se te vinden in cyberspace, maar in de fysieke wereld. ‘Denk aan het beïnvloeden van stemgedrag, het kopen van stemmen of het financieren van bepaalde politieke partijen.’

Sinds de jaren negentig wordt het Nederlandse verkiezingsproces gedigitaliseerd en daardoor is het kwetsbaar geworden voor cyberaanvallen, legt ethisch hacker Sijmen Ruwhof uit. Hij is sinds 2020 voorzitter van Stichting Tegen Hackbare Verkiezingen, die waarschuwt voor manipulatie van onze democratie. ‘In de jaren negentig kwamen stemcomputers op en door de jaren heen zijn steeds meer gemeentes ze gaan gebruiken. In 2008 zijn ze afgeschaft vanwege de digitale beïnvloedbaarheid en omdat op afstand kon worden uitgelezen op wie je gestemd had.’ Sinds 2009 stemmen we daarom weer met potlood en papier. Op het gemeentehuis worden alle uitslagen van het stembureau echter in een computerprogramma ingevoerd dat alles bij elkaar optelt. ‘Makkelijk, snel en zogenaamd betrouwbaar,’ zegt Ruwhof. ‘Maar wat bleek? Dat programma was superbrak en onveilig, want het viel gewoon te hacken.’ 

Die optelsoftware wordt nog steeds gebruikt, al is het inmiddels beter beveiligd onder druk van ethische hackers als Ruwhof. Daarnaast zijn de verkiezingen nu makkelijker te controleren door burgers die het optelproces niet vertrouwen. Maar een digitale component bij verkiezingen blijft een zwakke plek, waarschuwt hij. ‘Computers zijn gewoon niet in staat om op dit niveau betrouwbare uitslagen te garanderen.’ 

Regisseur Kominksy heeft ervoor gekozen om zich in The Undeclared War niet te richten op deze doodenge en reële dreiging voor de Britse democratie – en die van ons. Dat is ook wel begrijpelijk. Het inbreken in de computer van een gemeentehuis is minder sexy dan een Russische inlichtingendienst die een samenleving stillegt met een virus en gewelddadige demonstraties in het buitenland uitlokt.

Dit soort beïnvloedingscampagnes is zo oud als de Koude Oorlog, maar vóór 2016 was dit fenomeen redelijk ongrijpbaar voor het grote publiek. In 2016 lieten de uitslag van het Brexitreferendum en de verkiezing van Donald Trump echter zien hoe groot de impact van desinformatiecampagnes via sociale media op het electoraat kan zijn. Op afstand stookten Russische trollen vanuit kale kantoorpanden raciale spanningen tussen bevolkingsgroepen op. En, zo bleek later uit onderzoek van CNN, ze organiseerden zelfs echte protestmarsen op Amerikaanse bodem.

‘De Russen proberen ons democratische proces te beïnvloeden en te diskwalificeren,’ legt Pronk uit. ‘Daarnaast willen ze ons uit elkaar spelen. Niet alleen de westerse landen onderling, maar ook de mensen in onze samenleving.’

En dat gebeurt niet vanaf een laptop in Moskou, maar gewoon door in Europese landen politieke partijen met pro-Russische standpunten te financieren. ‘Inmiddels is het wel duidelijk dat er rondom het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne in 2016 daadwerkelijk beïnvloeding heeft plaatsgevonden. Een aantal smaakmakers rondom de campagne had een direct lijntje met Moskou.’

Het is duidelijk te merken aan The Undeclared War dat schrijver en regisseur Peter Kosminsky, bekend van het indringende kostuumdrama Wolf Hall, zich drie jaar lang heeft ondergedompeld in de wereld van inlichtingendiensten en cyberveiligheid. Desondanks blijft een belangrijk aspect van beïnvloeding van verkiezingen grotendeels buiten beeld in de serie: de directe manipulatie van stemresultaten. Want dat is en blijft een reëel gevaar. Niet alleen in het fictieve Verenigd Koninkrijk van 2024, ook in het echte Nederland van nu.