Blauwdruk: Hoe leef je verder als je vader je moeder heeft vermoord?

Elke twee weken wordt er in Nederland een vrouw vermoord door haar partner of ex-partner. De cijfers zijn gruwelijk, zeker als je beseft hoeveel niet-dodelijk geweld er daarnaast nog plaatsvindt tegen vrouwen. Er komt wel steeds meer aandacht voor femicide, de roep om een betere landelijke aanpak klinkt alom. Maar hoe zit het met de kinderen van vermoorde vrouwen? Hoe leef je verder als je vader je moeder heeft vermoord? Daarover gaat de Human documentaire Blauwdruk van regisseur, ontwerper en tekenaar Sara Kolster.

De hoofdpersonen zijn Maeve (59), Roser (47) en de zussen Perla (33) en Aurora (35), die allen als kind hun moeder verloren door de hand van hun vader. In de documentaire vertellen ze hun verhaal in de camera en aan elkaar. Ook reconstrueren ze hun ouderlijk huis in een grote lege studio met behulp van tape op de grond: het huis waarin ze opgroeiden, maar waar ze meestal nooit meer zijn teruggekeerd na de moord. Want als je vader je moeder vermoordt, ben je in één klap niet alleen je moeder kwijt, maar je hele thuis.

‘Ik ben wees, maar mijn vader leeft nog.’ Zo formuleert Perla haar situatie. En het was deze uitspraak die ervoor zorgde dat Sara Kolster (1978) – die eigenlijk bezig was met een filmplan over jongvolwassen wezen – besloot zich te verdiepen in de kinderen die achterblijven na femicide.

Femicide is inmiddels een belangrijk thema in het nieuws en het publieke debat. Onder meer door het werk van rechtbankverslaggever Saskia Belleman, die onvermoeibaar aandacht vraagt voor het probleem en die er vorig jaar de podcast Zij is van mij over uitbracht. Maar toen Kolster vijf jaar geleden aan Blauwdruk begon stond femicide nog niet zo hoog op de agenda als nu, vertelt ze aan de telefoon. Sterker nog, de term was bij de getroffenen zelf ook onbekend. ‘Perla had een artikel in OneWorld gelezen waarin het woord femicide stond en ze zei tegen me: “Daar heb ik nog nooit van gehoord, ik wist niet eens dat er een term voor was wat mijn moeder is overkomen”. Dus hoe het toen was is totaal niet te vergelijken met de aandacht die er nu voor is. Wij moesten het tijdens het maakproces ook weleens uitleggen: femicide, ja, dat is dus iets heel anders dan feminisme!’

Eerder maakte Sara Kolster in samenwerking met Laura Stek de audiodocumentaire met animaties Toen ik vijf was (2017), waarin ze het verhaal vertelt van de dood van haar kleine zusje Anna, die kanker had. Ze interviewt hierin ook andere kinderen die een broer of zus verloren hebben. Haar documentaire Wolkenzusje (2019) en de jeugdserie Zo dood als een pier (2023) gaan eveneens kinderen en de dood. Kolster volgde ook een opleiding tot rouwbegeleider, maar dat beroep oefent ze niet uit: in plaats daarvan onderzoekt ze rouw in haar documentaires, tekeningen en animaties.

In Blauwdruk houdt Kolster zich voor het eerst bezig met moord. ‘Als iemand met geweld om het leven gebracht wordt, is dat niet te vergelijken met hoe het is als je iemand aan ziekte kwijtraakt. Maar het verlies waar Perla, Aurora, Maeve en Roser mee moesten dealen – van kleins af aan, in steeds nieuwe levensfasen – was voor mij heel bekend. Ook al is het natuurlijk iets heel anders dan wat mij is overkomen, ik herkende het gegeven dat je als kind iets verschrikkelijks meemaakt dat in één keer de rest van je leven kleurt. Je komt in een heel nieuw universum terecht; een afslag die je nooit had willen nemen, maar die bepalend is. En hoe je daar als kind de woorden niet voor hebt. Zoals Roser, die nog maar zeven was toen het gebeurde, en die daarna over het hoofd gezien werd door de volwassenen.’

Het is schokkend om de vrouwen in de documentaire te horen vertellen hoe ze door de politie en instanties behandeld werden na de moord op hun moeder. Zo werden Perla en haar jongere zusje als tieners urenlang vastgehouden en verhoord op het politiebureau. Roser moest op een gegeven moment van Jeugdzorg haar vader weer zien, tegen haar zin; ze was doodsbang voor hem. Kolster: ‘Ik hoop natuurlijk dat dit nu beter gaat, maar kindgecentreerd handelen lijkt nog steeds niet de basis van veel beleid. Dit is ook waar onderzoeker en maatschappelijk werker Arend Groot van het Psychotraumacentrum in het Wilhelmina Kinderziekenhuis voor pleit. Hij houdt zich al twintig jaar bezig met kinderen die achterblijven na partnerdoding en zegt: “Als er fataal geweld heeft plaatsgevonden, zou het niet meer moeten gaan om de rechten van de ouder.”’

Kolster vervolgt: ‘Ook als de machtsverhouding tussen beide ouders ongelijkwaardig is, doet contact tussen de agressieve ouder en zijn kind meer kwaad dan goed. Daar is de laatste tijd wel steeds meer aandacht voor, maar ik vraag me soms af waar die kennis blijft. Of deze kennis iedereen wel bereikt die met zulke kinderen werkt. Wat deze kinderen nodig hebben is in de eerste plaats stabiliteit en veiligheid. En het gaat om ongeveer 25 kinderen per jaar die dit overkomt, dat is te vergelijken met een zeldzame ziekte. Maar kinderen met een zeldzame ziekte worden behandeld door experts die hun kennis over die ziekte met elkaar ontwikkelen en delen. Dat zou ook moeten gelden voor deze kinderen en hun verzorgers. Wat hun overkomt is zo acuut, verwoestend en complex – daar moet meteen actie op volgen van mensen die hierin gespecialiseerd zijn.’

Blauwdruk wordt ook op verschillende plekken in Nederland vertoond met nagesprekken en trainingen, zie: blauwdruk.org.

Als vijfde spreker in de film horen we Lies, een jonge vrouw. Haar ouders zijn al twaalf jaar gescheiden, maar haar vader bedreigt haar moeder nog steeds voortdurend met de dood. Hij heeft hiervoor vastgezeten, maar is inmiddels weer vrij en gaat gewoon door. Lies wil niet in beeld, maar vertegenwoordigt met haar stem een belangrijke waarschuwing: femicide is het topje van de ijsberg. Geweld en dreiging tegen vrouwen komt nog veel vaker voor en loopt, wanneer er niet wordt ingegrepen, uit op femicide. Kolster: ‘In zo’n zaak als die van Lies’ ouders vraag je je echt af: wiens vrijheid willen we voor laten gaan? Via de stem van Lies wil ik laten zien: dit verhaal is niet klaar, het gebeurt nog steeds – in heel Nederland, ongeacht economische status, religie of opleiding. Lies wilde graag meedoen aan de documentaire, maar ze voelde zich wel bezwaard. Ze wilde niet te veel plek innemen, omdat ze dacht: deze vrouwen hebben hun moeder verloren, ík heb haar nog... Tegelijkertijd zag ze ook in dat ze haar eigen vreselijke situatie niet moest bagatelliseren. Ze is nu heel blij met hoe ze in de film zit. En ze gaat er samen met haar moeder naar kijken.’

Net als voor haar eerdere documentaires maakte Kolster bij Blauwdruk in samenwerking met Tonke Koppelaar getekende animaties die het verhaal en de interviews ondersteunen. Ook maakt ze gebruik van archieffilmpjes. Voor deze documentaire was dat alles niet bepaald makkelijk, legt ze uit. ‘Een hele worsteling was het. Bij mijn jeugddocuserie Zo dood als een pier kon ik vrij letterlijk verbeelden wat de kinderen zeiden, maar bij Blauwdruk was het juist belangrijk dat het niet praatje-plaatje werd. Ik moest de juiste abstractie en het juiste gevoel vinden. Je wilt voorkomen dat kijkers denken: wat betekent dit? Maar je wilt ze ook niet alles letterlijk gezegd wordt voorschotelen. En de archieffilmpjes wilde ik niet zomaar laten zien, maar in een maquette projecteren – daarmee wilde ik benadrukken dat het thuis van mijn hoofdpersonen weliswaar niet meer bestaat, maar dat de herinneringen er nog wel zijn. Om al die elementen bij elkaar te brengen was een hele zoektocht, het voelde bijna alsof ik een 3D-kunstwerk aan het maken was. Toch zou ik niet op een andere manier willen werken, het toevoegen van tekeningen en beelden is mijn signatuur als filmmaker. Het voelt voor mij noodzakelijk om ook op die totaal andere manier met het onderwerp van de documentaire bezig te zijn.’

Ook de scènes in de studio, waarbij de hoofdpersonen hun ouderlijk huis recreëerden met tape op de grond, hadden duidelijk meerwaarde voor Kolster. ‘Ik kwam op dat idee doordat ik zelf ooit tijdens mijn opleiding rouwbegeleiding een opdracht moest doen waarvoor ik terug moest naar mijn ouderlijk huis en dat huis moest tekenen. Ik weet nog dat dit heel veel bij me opriep, het is een manier om echt terug te gaan naar je jeugd. Bij deze documentaire moest ik ook denken aan Lars von Triers film Dogville, waarin het dorp met witte verf op de grond staat getekend. Het leek me een goede, grafische oplossing om dat teruggaan naar je jeugd te laten zien. Dat de vrouwen het huis zelf met tape maakten tijdens het filmen was ook een mooie manier om ze iets te laten doen tijdens de interviews. Ik vond het wel erg spannend en voelde me ook bezwaard, want ik stuurde ze toch terug naar een plek die onveilig voor hen is geweest. Maar het werkte heel goed en er kwam veel los, meer dan ik had verwacht. Gelukkig zijn alle hoofdpersonen bijzonder trots op het eindresultaat.’

Ondanks het heftige onderwerp hoopt Kolster dat kijkers zich in de film herkennen. ‘Nu ik zo lang bezig ben geweest met dit thema, merk ik dat ik me zelf ouder veel bewuster opstel. Neem bijvoorbeeld een ruzie waarbij je slaat met de deur: dat heeft gewoon invloed op je kinderen. Zij hebben niet gekozen voor hun gezin, dat betekent dat wij als ouders onze verantwoordelijkheid serieus moeten nemen, dat we het op zo'n goed mogelijke manier moeten doen. Waarmee ik niet bedoel dat er geen ruzie mag zijn thuis. Maar wel dat je nadenkt vanuit je kind, en dus dat je ook sorry kunt zeggen. Vaak wordt er toch gedacht: ach, die kinderen hebben dat allemaal niet door. Maar die kinderen hebben alles door. Die maken veel meer mee dan wij denken. Dus ik hoop dat ergens mee te geven met deze film: dat er meer vanuit het perspectief van kinderen gekeken wordt, dat ze serieuzer genomen worden. En ik hoop natuurlijk ook dat, als je het hebt over beleidsmakers, over justitie en Veilig Thuis, dat de zorg en nazorg voor deze kinderen echt beter wordt. Dat kinderen van nu de situaties die Aurora, Perla, Roser en Maeve hebben doorstaan niet meer op die manier hoeven mee te maken.’