Bijzonder vierluik reconstrueert de oorlog in Vietnam voor het eerst vanuit Vietnamees perspectief

Vijftig jaar geleden, om precies te zijn op woensdag 30 april 1975 om 7.53 uur, verlieten de laatste Amerikanen de Zuid-Vietnamese hoofdstad Saigon en kwam een einde aan twintig jaar Vietnamoorlog. Hier – in Nederland en het Westen – hebben alleen 65-plussers nog actieve herinneringen aan de laatste jaren van die oorlog, omdat toen op tv dagelijks aandacht werd besteed aan het verloop van de strijd. Bossen ontbladerd met het chemisch middel Agent Orange (om de Noord-Vietnamese troepen van bovenaf zichtbaar te maken). De iconische foto van ‘napalmmeisje’ Kim Phuc (ze overleefde het en is nu 62 jaar). De executie van een Vietcongstrijder die van dichtbij door het hoofd wordt geschoten. De verwoestende Amerikaanse bombardementen op dorpen en steden. Vliegtuigen en helikopters die aan het einde van de oorlog vanaf Amerikaanse vliegdekschepen in zee werden gedumpt (om te voorkomen dat ze in Noord-Vietnamese handen vallen) – beelden die beklijfden, de gruwel en waanzin van die oorlog aantoonden en mede maakten dat de publieke opinie in de Verenigde Staten en elders omsloeg en zich tegen de oorlog keerde. Dienstplichtige Amerikaanse soldaten die nog als helden waren uitgewuifd toen ze naar Vietnam vertrokken om het communisme te bestrijden werden bij terugkeer koeltjes bejegend en genegeerd. 58.000 Amerikanen overleefden het niet.

Noord- en Zuid-Vietnam werden in 1976 verenigd, of herenigd, in de Socialistische Republiek Vietnam. Saigon werd hernoemd tot Ho Chi Minhstad. Anderhalf miljoen Vietnamezen ontvluchtten het land per boot en werden daarom boat people genoemd. Onder het nieuwe regime werden 200.000 Zuid-Vietnamezen omgebracht, ze stierven als gevolg van dwangarbeid of werden geëxecuteerd, en velen belandden in ‘heropvoedingskampen’. Daarvan drong weinig tot de buitenwacht door; het land was begrijpelijkerwijs nog twintig jaar wars van westerse aandacht, bemoeienis en toeristische visite.

Wie zich hier nadien wilde informeren over de Vietnamoorlog was aangewezen op schaarse tv-beelden op herhaling, (foto)boeken, documentaires en speelfilms. Als dit wordt geschreven liggen Verslagen uit Vietnam van Michael Herr, Zwarte soldaten in Vietnam van Wallace Terry en The Vietnam Photo Book van Mark Jury binnen handbereik, in woord en beeld nog altijd even onthutsend als toen. De tiendelige documentaireserie The Vietnam War van Ken Burns en Lynn Novick biedt waarschijnlijk het meest volledige overzicht van het conflict, maar speelfilms hebben ongetwijfeld op het grote publiek de meeste indruk nagelaten: Platoon, Born on the Fourt of July, Coming Home, Full Metal Jacket, en Apocalypse Now – de opsomming is niet compleet, ze worden nog steeds op tv uitgezonden.

Maar, maar. Deze producties zijn van Amerikaanse makelij en – hoe afkerig en kritisch ook over het Amerikaanse optreden in Vietnam – ze werden nu eenmaal gemaakt vanuit een eenzijdig perspectief. De (Noord-)Vietnamese kijk op het ontstaan, het verloop en de nasleep van de oorlog ontbreekt, die is vrijwel onbekend en wordt daarom ook niet gemist. Maar wat te denken van de ontzaglijke offers die werden gebracht? De schattingen over het totaal aantal slachtoffers aan Vietnamese zijde, soldaten en burgers, lopen uiteen van anderhalf tot wel vier miljoen, dus nog zonder het aantal gewonden en verminkten, terwijl als gevolg van Agent Orange nog steeds kinderen met afwijkingen geboren worden. In de Verenigde Staten worstelen nog altijd veel getraumatiseerden met hun Vietnamverleden, maar over hoe in Vietnam zelf het verleden wordt bezien en is verwerkt is maar weinig bekend.

Waar gaat het om, in kort bestek: een eerdere koloniale oorlog, een al in 1946 begonnen onafhankelijkheidsoorlog tegen Frankrijk die in 1954 eindigde met de aftocht van de kolonisator die het land, deel uitmakend van Frans Indochina, als wingewest had uitgebuit. Waarna Vietnam werd opgedeeld in Noord, met steun van China onder communistisch bewind van leider Ho Chi Minh (koosnaam ‘oom Ho’, de tot op heden als een legende vereerde ‘vader van de natie’), en Zuid, waar met steun van de Verenigde Staten een aanvankelijk min of meer democratische republiek werd opgericht, maar met een in toenemende mate corrupt en repressief regime, volgens (niet alleen) Noord-Vietnam een marionettenregime van de imperialisten Frankrijk en Verenigde Staten, waarbij een burgeroorlog tussen Noord en Zuid in de Koude Oorlog werd voorgesteld als een mondiale strijd tussen kapitalisme en communisme, uitgevochten op het slagveld Vietnam.

Al zijn ook de banden met de Verenigde Staten aangehaald en zijn ook westerse toeristen er welkom, anno nu is Vietnam nog steeds een communistische eenpartijstaat, gesloten en zonder persvrijheid. Het mag daarom bijzonder heten dat een aantal filmmakers toch toegang heeft gekregen tot Vietnamese zegslieden en, voor het eerst, Vietnamese filmarchieven. Het gaat om de vierdelige documentaireserie Vietnam – De wording van een land, nu eens geen Amerikaanse productie, maar een Duits-Tsjechische, onder regie van Lucio Mollica, Philipp Gromov en Lena Norad, die volgens de aankondiging ‘voor het eerst vanuit Vietnamees perspectief de oorlog in Vietnam reconstrueert’.

Vietnam –de wording van een land is een klassieke, enigszins didactische geschiedenisles, kalm en chronologisch opgebouwd uit niet eerder vertoond archiefbeeld – de makers kregen toegang tot 450 films – afgewisseld met persoonlijke getuigenissen en opvattingen van veelal Vietnamese zegslieden, of van Vietnamese komaf: historici, politicologen, filmregisseurs en oorlogsveteranen uit zowel Noord- als Zuid-Vietnam, bootvluchtelingen, boeddhisten en katholieken, maar ook van onder anderen een afstammeling van de koninklijke familie, een zoon van een communistische leider, een kok en een dichteres, met historische toelichtingen van een ernstige voice-over. Voor dit vierluik werd ook buiten Vietnam gefilmd, in het spoor van de Vietnamese diaspora op drie verschillende continenten. De documentaireserie draagt zo bij aan een beter begrip van een (herenigd) land dat als brandpunt van de Koude Oorlog zwaar heeft geleden en nog kampt met de naweeën van de oorlog.

Het eerste deel (‘Onafhankelijkheid’) van het vierluik bestrijkt het tijdvak 1920-1945. Vietnam is onderdeel van Indochina, Frankrijks koloniale rijk in Zuidoost-Azië, goed voor koffie, thee, rubber en goedkope arbeidskrachten. In 1945, na de Japanse bezetting en zware hongersnood, roept Ho Chi Minh de revolutie uit, eist onafhankelijkheid en roept de Democratische Republiek Vietnam uit. Frankrijk reageert met wapengeweld; oorlog tussen beide kampen. In 1954 lijdt Frankrijk een nederlaag in de Slag bij Dien Bien Phu, een opsteker voor bevrijdingsbewegingen in de hele wereld, maar de overwinning brengt het land nog geen vrede en eenheid. Onder anderen guerrillastrijders en leden van de met Frankrijk collaborerende Vietnamese elite doen hun verhaal. Het tweede deel (‘Deling’) loopt van 1954 tot 1962. Na het vertrek van de Fransen wordt bij vredesbesprekingen in Genève tot een als tijdelijk bedoelde opdeling besloten. Voorafgegaan door massale migratie wordt Noord-Vietnam communistisch, met als bondgenoot Sovjet-Unie, en Zuid-Vietnam kapitalistisch, met de Verenigde Staten als bondgenoot. Het ‘Bamboegordijn’ blijft nog twintig jaar bestaan. Onder Ngo Dinh Diem bloeit Zuid-Vietnam op, zwaar leunend op de VS, maar de katholieke president en diens clan onderdrukken de boeddhistische meerderheid in het land en de Noord-Vietnamese Vietminh wordt er steeds populairder. Het derde deel, ‘Oorlog’, gaat van 1963 tot 1968, wanneer het Noord-Vietnamese Tetoffensief ervoor zorgt dat de Amerikanen gaan nadenken over beëindiging van de oorlog. Dat wordt pas in het laatste deel, ‘Hereniging’, van 1968 tot heden, een feit.