In ‘Gebroken spiegels’ rekende Marleen Gorris af met de heteroseksuele mannenblik. Maar heeft de feministische thriller uit 1984 – onlangs digitaal gerestaureerd door Eye Filmmuseum – de tand des tijds ook doorstaan? Televisie- en filmrecensent Hans Beerekamp: “Heteroseksualiteit werd neergezet als een karikatuur.”

‘Waarom komen we steeds uit op de rollen van huismoeder, verleidster of gruwelvrouw?’ vraagt filmcriticus Basje Boer zich af in haar essaybundel Pose, waarin ze vrouwelijke archetypen analyseert die je vaak in films ziet. Deze clichés werden door regisseur en scenarist Marleen Gorris op de korrel genomen in haar feministische pamflet Gebroken spiegels (1984) door vrouwen vanuit twee verschillende perspectieven in beeld te brengen. De thriller – die onlangs werd gerestaureerd door Eye Filmmuseum – staat centraal in een nieuwe aflevering van Op de vijfde rij… , een podcastserie met opmerkelijke filmverhalen van vroeger en nu.

Gebroken spiegels opent naargeestig: in een grauwgrijs landschap sjouwt een anonieme man met een in doeken gewikkeld lijk. Maar vlak voordat hij zich ontdoet van zijn slachtoffer pakt hij het lichaam nog even uit. Zijn beige regenjas wappert in de wind. Dan maakt hij een polaroidfoto van de naakte vrouw.

‘Het is zowel een parabel als een realistisch verhaal over de morsigheid van sekswerk. Dat bijt elkaar een beetje’

Hans Beerekamp

Gebroken spiegels – de opvolger van Gorris’ controversiële debuut De stilte van Christine M. (1982), die het Gouden Kalf voor Beste film won – speelt zich af in twee parallelle werelden. De ene is een snoepkleurige arena die bij seksclub Happy House hoort, waar acht prostituees hun klanten ontvangen. We zien hoe nieuwkomer Diane (Lineke Rijxman) haar eerste ervaringen opdoet als sekswerker en hoe de schoonmaker ’s ochtends volle condooms van de grond raapt en kots uit de wasbak schraapt. In de andere arena – die vaal en grimmig is – maken we kennis met de huisvrouw Bea (Edda Barends). Ze wordt ontvoerd door een ogenschijnlijk onopvallende man, die haar tussen de andere moeders op het schoolplein heeft opgemerkt. Hij brengt Bea naar een kelder, waar hij haar vastbindt en martelt. Pas aan het einde van de film onthult Gorris hoe deze verhaallijnen met elkaar verweven zijn. Dagblad Trouw vatte de gitzwarte moraal in 1984 als volgt samen: ‘De wereld wordt beheerst door machtswellustige, gewelddadige mannen en elke vrouw loopt elk ogenblik gevaar, of ze nu hoer is of huisvrouw.’

Gesterkt

Een kleine tien jaar voor Gebroken spiegels uitkwam, introduceerde filmcriticus Laura Mulvey het begrip ‘male gaze’. Het was haar namelijk opgevallen dat het de witte, heteroseksuele, mannelijke blik van de camera(man), de scenarioschrijver en de regisseur is die de blik van de kijker stuurt. Vrouwen worden in films op een stereotiepe manier in beeld gebracht, aangezien de meeste films door mannen worden gemaakt. En, aldus Mulvey, met diezelfde blik kijken we in het dagelijks leven ook naar elkaar, vrouwen eveneens: zij zijn niet alleen bezig met hoe zij zelf worden bekeken, maar bekijken andere vrouwen ook met een male gaze.

het artikel gaat verder onder het kader

Gerestaureerde spiegels

Op de vijfde rij… is een podcastserie met bijzondere filmverhalen uit heden en verleden van VPRO Cinema en Eye Filmmuseum.
In een nieuwe aflevering besteedt filmjournalist Cesar Majorana aandacht aan Gebroken spiegels (1984), een klassieker van Marleen Gorris die destijds veel stof deed opwaaien.

De film werd onlangs digitaal gerestaureerd door Eye Filmmuseum en deze versie is te bekijken op de Eye Film Player. Beluister de podcast Op de vijfde rij... via je favoriete podcast-app.

‘Mannen verlieten de bioscoop na afloop van de film agressief en verontwaardigd, of bedeesd en muisstil. Vrouwen daarentegen voelden zich opgewekt, gesterkt en zelfbewuster,’ constateerde de Filmkrant in 1984. Gebroken spiegels werd destijds gezien als een extreme film, beaamt televisie- en filmrecensent Hans Beerekamp (1952) via Skype. ‘Alhoewel hij bij intellectuele kringen beter viel dan bij het grote publiek. De meeste mensen waren zich toen nog niet bewust van de male gaze.’

Karikatuur

Gorris bracht de theorie van Mulvey vernuftig in beeld: ze liet de vrouwelijke personages op twee verschillende manieren filmen door cameraman Frans Bromet. Als de vrouwen onder elkaar zijn, krijgen we alles vanuit hun perspectief te zien en horen we ze bijvoorbeeld met dedain kletsen over hun clientèle. Zijn er mannen in de ruimte aanwezig, dan kijken we door hun ogen – letterlijk en figuurlijk – neer op de vrouwen: ze worden objecten. Aan het einde van Gebroken spiegels rekent Lineke Rijxmans Diane radicaal af met de mannenblik: ze schiet haar spiegelbeeld aan scherven.

We vragen Beerekamp of hij het werk van Gorris destijds als confronterend ervoer. ‘Met twee van haar drie uitgesproken feministische films had ik een ingewikkelde relatie. De stilte van Christine M. stelt op een heel abstracte manier de machtsongelijkheid tussen mannen en vrouwen aan de kaak door het in het absurde te trekken. Dat gebeurt op zo’n manier dat je er alleen nog maar om kunt lachen. Die film was zijn tijd ver vooruit. Voor het Oscarwinnende Antonia was ik dan weer allergisch, omdat het een volledig van de werkelijkheid losgezongen sprookje is. Ik kon niet tegen die weeïgheid. Gebroken spiegels is daar het spiegelbeeld van: een en al somberheid en vreugdeloosheid. Het is zowel een parabel als een realistisch verhaal over de morsigheid van sekswerk. Die twee benaderingen bijten elkaar een beetje, vond ik. Heteroseksualiteit wordt neergezet als een karikatuur, wat binnen het radicale “paarse feminisme” van toen paste. In De stilte van Christine M. zijn de machtsverhoudingen juist heel mooi geabstraheerd, maar tijdens Gebroken spiegels dacht ik als man weleens: come on!

Mannenfantasie

Onlangs nam Hans Beerekamp een podcast op met Basje Boer over de male gaze voor filmtheater Het Ketelhuis (hier te beluisteren: ketelhuis.nl/podcast). Ze ontdekten dat de ‘sterke, onafhankelijke hoer’ in de mainstreamfilm bijna een opzichzelfstaande categorie is binnen de vrouwenrollen. Is dit de pose waarmee vrouwen zich kunnen losmaken van knellende clichés en stereotypen? Niet per definitie, concluderen ze. Zo heeft Catherine Deneuve de touwtjes wel in handen in Belle de jour (1967), maar uiteindelijk wordt de Française toch vooral neergezet als mannenfantasie: wellustig en aantrekkelijk. Gebroken spiegels houdt het midden tussen het feministische monument Jeanne Dielman (Chantal Akerman, 1975) – dat zich wél weet te onttrekken aan de mannelijke blik – en Red Light (Halina Reijn, 2021), de in het #MeToo-tijdperk geproduceerde dramaserie, waarin de tegenpool van een Amsterdamse sekswerker een operazangeres is in plaats van een huismoeder.

Pang! Het spiegelbeeld van de vrouw uit Gebroken spiegels is aan gruzelementen. Maar hoe nu verder? Basje Boer houdt in haar boek een pleidooi voor het rollenspel in het echte leven. Gezellige schoolpleinmoeder, wellustige sekswerker, stuntelende sukkel of krachtige powervrouw? Het kan allemaal, zolang je je ervan bewust bent dat het spelen van een rol geen enkele verplichting is en losstaat van gender. Beerekamp meent dat de sleutel onder andere in humor te vinden is. ‘Red Light was realistisch, maar had ook een ironische ondertoon. En dat is nu precies wat ik miste in Gebroken spiegels.’

de podcastgids in je mailbox?