Zeg paus, waar is mijn kunst: zenuwslopende speurtocht naar een verdwenen kunstcollectie

Toen schrijver Olga Majeau (1969) in 2011 de inboedel van haar oma erfde, had ze niet meteen door wat voor schat erin huisde. Geen goud of kostbare juwelen, maar een duizelingwekkende familiegeschiedenis. Dagboeken, foto’s, brieven liet oma Elfi haar na, opgeborgen in vergeelde mappen, dozen en aktetassen. Majeau wist van het bestaan, kende oma’s archief. Toch kon ze niet bevroeden hoezeer die nalatenschap haar in de greep zou krijgen. Eerst leidde die tot Een schitterend isolement – Een familiegeschiedenis (2015), haar debuutroman. En nu, zoveel jaar later, is er de podcast Zeg paus, waar is mijn kunst? (AvroTros).

Een sprookjesachtige wereld doemt op in de zesdelige reeks. Het adellijke Oostenrijks-Hongaarse milieu waaruit Majeau voortkomt, is er een van ruisende japonnen, deftig converseren, Franz Liszt himself die achter de piano kruipt. Grootse verhalen om grif door te vertellen, denk je dan. Hoe kan het dat zij zo werd verrast? ‘Ik denk dat het in veel families zo gaat: je komt erachter dat je door had willen vragen als het te laat is. En passant ving ik als kind weleens wat op. Zo van: haar opa had een kasteel gehad en schilderijen. Mijn oma deed daar heel achteloos over, en begon dan snel over iets anders. En bij ons thuis werd al helemaal niet gepraat.’

Wat zij vooral las in de overgeleverde documenten, was een uitnodiging op onderzoek uit te gaan. In haar boek zoomde Majeau in op Elfi’s vader, voluit: Árpád Eperjesy de Szászváros et Toti; hij sprak tot haar via de brieven die hij vanuit de goelag aan zijn dochters schreef. Dat Árpáds vader Béla (1848-1916) – Majeaus betovergrootvader – een ronduit imponerende kunstcollectie bezat, de schilderijen waarover Elfi zich weleens had uitgelaten, noteerde ze destijds min of meer als bijvangst. Die draad pakte ze weer op voor de podcast die ze maakte met radiomaker Stef Visjager.

Olga Majeau doet live verslag van haar intensieve, soms zenuwslopende speurtocht, die dankzij een terloopse tip naar het Vaticaan leidt – de titel Zeg paus, waar is mijn kunst? verwijst ernaar. Historische bronnen worden tot leven gewekt door de stemmen van acteurs Olga Zuiderhoek en Pierre Bokma. Ook komen experts aan het woord in de podcast.

Waar o waar was de kunstcollectie van de familie Eperjesy uit slot Wehrburg gebleven? In aflevering 1 suggereert verteller Visjager fijntjes dat een renaissancedoek niet zou misstaan boven de bank in het IJsselsteinse rijtjeshuis van Majeau. Maar daar is het de schrijver niet om te doen, zegt ze, als ze er al een zaak van zou kunnen maken. Ze wilde duidelijkheid voor zichzelf en eerherstel voor haar voorouders. ‘Roofkunst is in combinatie met de nazi’s en de Tweede Wereldoorlog een bekend onderwerp, maar in deze context veel minder. Dat maakte het onderzoek ook extra lastig.’

Béla Eperjesy was een diplomaat en kunstverzamelaar. Voor zijn werk verbleef hij met echtgenote Armgard en kinderen af en aan in Rome, Madrid, Teheran en Brussel. Plekken waar hij kunst kocht, maar ook Perzische wapens en tapijten, die mettertijd in het familieslot belandden dat hij in 1898 in Zuid-Tirol had gekocht – destijds Ostenrijks-Hongaars grondgebied. Toen na de Eerste Wereldoorlog het land toeviel aan Italië, de winnende partij, stond Armgard er alleen voor. ‘Een goedgelovige maar strijdbare vrouw,’ aldus Majeau. Béla was in 1916 plotseling overleden, zich welbewust van de veranderingen die Europa te wachten stond.

Olga Majeau volgde in 2022 via het Letterenfonds de cursus Literair Podcasten. Daar was radiomaker Stef Visjager een van haar docenten. ‘We moesten aan het begin een trailer maken van twee minuten, alsof er al een eindproduct lag. Die van mij ging over de kunstcollectie van mijn familie, en Stef, die kunsthistorica is, was meteen gefascineerd.’ Meer dan drie jaar hebben ze aan het ‘gigantische project’ gewerkt. ‘Stef had me op het hart gedrukt dat ik alles op moest nemen, ook als ik thuis achter de computer een ontdekking deed. Dus dat heb ik braaf gedaan.’

Hoewel ze over de originele lijsten beschikten met gedetailleerde informatie over de kunstcollectie, inclusief formaten en goudomrande namen als Correggio, Bernini, Tiepolo, Rafaël, Verrocchio, Ribera…, bleven ze lange tijd ronddolen in het volslagen duister. Gekmakend was het. ‘Soms stonden vragen maandenlang uit. Je hoort maar niks. En opeens komt er alsnog een antwoord dat naar een volgend stapje leidt, waardoor dingen weer in beweging komen.’ Ook bleek er materiaal zomaar voor het grijpen te liggen, in de opgenomen interviews die ze destijds voor haar boek maakte. ‘Een oude vrouw uit de omgeving van het slot herinnerde zich uit haar jeugd een ontmoeting met de barones, Armgard dus, die vertwijfeld had uitgeroepen dat ze was geruïneerd door een oplichter. Ze noemde zelfs zijn naam. Toen heb ik er weinig acht op geslagen, nu was het goud waard.’

Deze man, ‘een malafide, schatrijke Berlijnse bankier’, blijkt een sleutelfiguur in het verhaal. Hij had kasteel Wehrburg inclusief kunstwerken in 1924 gekocht van de weduwe Armgard. Dat wil zeggen: hij betaalde niet, nog geen penning, maar had intussen wel vrij toegang en eigende zich clandestien het een en ander toe. Over de kunstcollectie had Armgard op dat moment geen zeggenschap meer, omdat die haar op oneigenlijke gronden was ontnomen door de Italiaanse overheid bij monde van de regionale afdeling Schone Kunsten. Majeau: ‘Er verdwenen dingen onder haar ogen, ze is volledig kaalgeplukt.’ Intussen werd Armgard bijgestaan door advocaten die, zich vergapend aan de weelde, zelf ook een graantje meepikten. Armgard moest op de harde manier ondervinden dat er een einde was gekomen aan de adellijke soevereiniteit.

De podcast volgt de sporen van vijf van de 450 kunstwerken, zo goed en zo kwaad als dat gaat honderd jaar na dato. Cruciaal in de research blijkt een spoor naar het Italiaanse consulaat van Brussel, waarvandaan Béla Eperjesy de in- en uitvoer van zijn eigendommen goed had geregeld. Aanleiding was zijn verhuizing naar Teheran geweest, aldus Majeau. Gaandeweg blijkt waarom de schilderijen ontraceerbaar leken voor de podcastmakers; alsof ze in rook waren opgegaan, terwijl ze zo goed waren gedocumenteerd. De Berlijnse bankier had niet alleen gesjoemeld met Béla’s eigendomsbewijzen, maar ook met schildersnamen. ‘Een kostbaar doek van Giovanni Santi liet hij doorgaan voor een onbeduidend werkje van de eerste de beste.’

Dat laatste had Majeau al ontdekt, toen zij haar boek schreef. Nu bleek de volle omvang van de zwendel. Groot is de opwinding als zij met haar echtgenoot en jongste dochter in aflevering 4 in het museum van Fano oog in oog komt te staan met Madonna met kind, ogenschijnlijk het paneel dat ze zoeken van Giovanni Santi. De restaurator die hen begeleidt haalt het doek pardoes van de muur. Ze kan er nog steeds niet over uit: ‘Zonder handschoenen of iets!’ Op de achterkant zien ze iets roods, mogelijk het restant van een lakzegel, maar níet het eigendomsstempel dat ze zoeken. Zo zit het verhaal vol cliffhangers die uiteindelijk tot een verrassende ontknoping in Amerika leiden.

‘Het is zo fijn dat we op dit punt zijn gekomen,’ zegt Majeau. Wat de zoektocht haar geeft gebracht? ‘Rust, jazeker. Ik weet nu hoe het zit. Van de vijf kunstwerken die we hebben gevolgd, weten we wat ermee is gebeurd. En ik heb er één live gezien. Natuurlijk, heel veel kunst hebben we nog niet gevonden. Maar voor mij is het voorlopig genoeg geweest.’