Dichter aan het front: Oekraïense soldaat Maksym schreef poëzie om te overleven aan het front

‘Ik ben dood. Getroffen door een Russische granaat.’ Aan het woord is Maksym Kryvtsov, we luisteren naar de opening van de nieuwe Bureau Buitenland-podcast Dichter aan het front. Kryvtsov was niet alleen soldaat, maar ook dichter – ‘en dichters die leven na hun dood verder, in woorden’. Zo worden de grote thema’s van de vier afleveringen tellende audiodocumentaire in de openingsminuut in de steigers gezet: poëzie, oorlog, dood en menselijkheid die ondanks alle ellende – of misschien wel dankzij – komt bovendrijven. Correspondent Michiel Driebergen, redacteur Edwin Koopman onderzoeken in deze vernuftig gecomponeerde podcast hoe Oekraïense soldaten hun ervaringen aan het front verwoorden via poëzie. Want hoewel wat zij daar aan meemaken met geen pen te beschrijven lijkt, zijn er wel degelijk soldaten die het proberen.

Dat mag niemand verbazen. Poëzie is in Oekraïne geen elitaire bezigheid, maar onderdeel van het dagelijks leven. ‘Oekraïners zijn heel poëtisch en kunnen vaak al heel snel goed dichten,’ zegt Driebergen als we hem tussen reportages aan het front door bellen. ‘Men is hier veel meer met mooie taal bezig.’ Daar komt nog bij dat veel soldaten worstelen om hun ervaringen met het thuisfront te delen. ‘Militairen moeten constant een brug slaan met de gewone wereld. Ze zoeken naar woorden voor een ervaring die je in het normale leven nooit zult hebben. Velen gebruiken daar poëzie voor.’

Het idee voor de podcast kwam van Bureau Buitenland-eindredacteur Herman Schulte Nordholt, geïnspireerd door de Britse war poets uit de Eerste Wereldoorlog. Driebergen: ‘Zelf was ik daar minder mee bekend. Maar ik wist altijd wel dat er in Oekraïne veel militairen waren die dichtten.’ In 2023 wonnen de makers van Dichter aan het front de Zilveren Reissmicrofoon voor de podcast Stad in oorlog, over de Oekraïense stad Charkiv. Die stad is nog steeds de uitvalsbasis vanwaar Driebergen op pad gaat om de audioreportages over het front te maken die het hart vormen van de podcast. ‘Ik zit hier op een terras met koffiedrinkende jongeren en auto’s die voorbijrijden. Maar tegelijkertijd ben je hier snel bij de frontlinie. Veel front hier, zal ik maar zeggen.’

Terug naar Maksym Kryvtsov. Hij kom niet alleen in de openingsminuut aan het woord, hij is de verteller van Dichter aan het front. Kryvtsov was geen typische soldaat. ‘Hij was een gevoelige, een beetje hipsterachtige jongen,’ vertelt redacteur Edwin Koopman, die net terug is uit Oekraïne als we hem spreken. Daar bezocht hij met Driebergen het oorlogsgebied en verdiepte hij zich in het leven en de omgeving van Kryvtsov om de voice-overteksten voor de podcast te schrijven. ‘Hij werkte bij jeugdkampen, kon goed met kinderen omgaan, had techniek en design gestudeerd. Hij was heel erg op de artistieke toer.’

Toch koos Kryvtsov bewust voor het front. In aflevering 1 horen we hem (vertolkt door Jair Stein) reciteren: ‘Laat de beker van de oorlog aan mij voorbijgaan/ maar als dat niet gebeurt/ zal ik er dorstig uit drinken.’ Zijn betrokkenheid begon al in 2014, tijdens de Maidanprotesten. ‘Hij was 24 toen, student, en een schoolvoorbeeld van iemand die daar [op het Maidanplein in Kyiv, red.] ging demonstreren voor meer vrijheid en toenadering tot Europa,’ zegt Koopman. ‘Toen de Russen binnenvielen, ging hij meteen van het plein naar het front.’ Na een aantal jaar als soldaat keerde Kryvtsov terug naar het burgerleven. Hij werkte met kinderen, schreef gedichten, leidde een vredig bestaan. Maar toen Rusland in 2022 opnieuw Oekraïne binnenviel, ging hij terug naar het front. Dit keer als special-forces-soldaat, betrokken bij acties achter de vijandelijke linie. ‘Dat is levensgevaarlijk werk,’ benadrukt Koopman. ‘Hij was een elitesoldaat.’

Die ogenschijnlijke tegenstelling tussen zijn twee gezichten – de dichter en de soldaat – is wat hem zo bijzonder maakt. ‘Als strijder schoot hij Russen dood,’ zegt Koopman. ‘En als hij het even niet meer trok, ging hij in een hoekje zitten, boeken lezen of gedichten schrijven. Dat kan dus.’ Zijn strijdmakker Yevgeni Samudzhan beaamde dat. ‘Dat waren twee zijden van dezelfde persoon,’ vertelde hij aan Koopman.

Voor Kryvtsov was dichten geen hobby, maar noodzaak. ‘Zijn gedichten waren voor hem de manier om te overleven,’ zegt Koopman. ‘Hij heeft lichamen van kameraden moeten wegslepen die al in staat van ontbinding waren. Hij heeft mensen doodgeschoten. Zonder dat dichten zou hij dat mentaal niet hebben overleefd.’

Kryvtsovs zus Anastasia woont in Nederland en promoot zijn werk. ‘Oorlog brengt ook mooie dingen,’ zei ze tegen Koopman. ‘De poëzie van mijn broer is daar een voorbeeld van.’ Kryvtsovs dichtbundel Gedichten uit het schietgat verscheen in november 2023, kort voor zijn dood in januari. ‘Toen hij sneuvelde, explodeerde de belangstelling,’ zegt Koopman. ‘De uitgever had duizend exemplaren gedrukt, maar kreeg ineens 6000 aanvragen. Inmiddels zijn er meerdere drukken en vertalingen.’

Koopman baseerde de voice-overteksten deels op Kryvtsovs dagboek en gesprekken met familie en vrienden. ‘Ik denk dat het ongeveer fiftyfifty is,’ zegt Koopman. ‘Sommige dingen zijn letterlijk van hem, andere zou hij gezegd kunnen hebben.’ Zijn zus keek mee. ‘Het moet kloppen met zijn karakter én met wat een militair aan het front zou zeggen. Anders zit je met een ethisch probleem.’

Naast Kryvtsov portretteert de podcast drie andere, nog levende, oorlogsdichters, elk met een eigen invalshoek. Zo dicht dronepiloot Yarina over haat jegens de vijand én gemis. Horen we Oleksiy, die lichamen evacueert van het slagveld – zowel van Oekraïners als Russen (die worden geruild) –, over de menselijke kant van de oorlog. En in de vierde en laatste aflevering maken we kennis met militair psycholoog Roman, die dicht over de mentale dubbelheid van het frontleven: de omschakeling van gevecht naar gezin, van loopgraaf naar woonkamer. Koopman: ‘Na de strijd en de dood komt de verwerking – en dan weer terug naar het front.’

Zowel Driebergen als Koopman benadrukt af te willen rekenen met het romantische beeld van oorlog. ‘Oorlog is geen heroïek, geen glorie,’ zegt Koopman. ‘Het is keiharde shit.’ Driebergen: ‘Die gedichten gaan niet over vlag en vaandel. Er zit geen patriottisme in. Het gaat over overleven, kameraadschap, de dood. Ze leven in een andere dimensie.’

Die andere dimensie is niet abstract, maar fysiek voelbaar, aldus Driebergen. ‘Je voelt fysiek: nu ga ik die grens over. Hier is het leven niet meer normaal. Je ziet puin op de weg, een boom die net is omgevallen door een beschieting. Je moet je vest aan, je helm op, en je moet totaal scherp zijn. Je hoopt maar dat je weer terugkeert.’ In die zone, waar het gewone leven is verdwenen, zoeken soldaten naar woorden om het onzegbare te vangen.

Kryvtsovs verhaal laat zien dat oorlog niet alleen vernietigt, maar ook verbindt. ‘Tijdens mijn bezoek aan Oekraïne zei zijn strijdmakker tegen mij: zonder deze oorlog hadden we niet samen in een café gezeten. Nu spreek ik met een Nederlander die ik anders nooit had ontmoet,’ zegt Koopman. Driebergen deelt die ervaring. ‘Op individueel niveau zijn er ook heel veel mooie verhalen te vertellen. Mensen vinden manieren om te leven, om vrolijk te zijn, om nieuwe dingen te ontdekken – zelfs in die andere zone.’

Zo treft Driebergen in aflevering 1 nieuw leven aan in een loopgraaf: een nestje kittens. De beestjes worden verzorgd door moeder Dertig (genoemd naar het kaliber van een wapen) en de Oekraïense soldaat Aleksandr, die ze vol trots aan Driebergen toont. ‘Soldaten en katten, het is in Oekraïne een begrip geworden,’ aldus Kryvtsov in voice-over. ‘Elke loopgraaf heeft er een.’ Het is een tegenstrijdig, maar des te menselijker beeld: soldaten die tussen het schieten door katten knuffelen en gedichten schrijven. Zolang er poezen en poëzie zijn is de mens nog niet verloren.