In Zie je, legde documentairemaker Kiki Ho de belangrijkste missie van haar leven vast: het onvergetelijk maken van haar zus, die in 2021 plotseling uit het leven stapte. ‘De rouw verandert van vorm, maar is nooit weg.’

Het was aanvankelijk niet de bedoeling dat Kiki Ho (31) een lange documentaire zou maken over het verlies van haar zus Siu aan suïcide. ‘Het filmen, vrij snel na haar dood, begon als een wanhoopsdaad. Ik heb film gestudeerd en ik heb een aantal korte films gemaakt. Ik wist niet goed wat ik met mijn rouw aan moest. Mijn ouders en ik stonden ook niet meer echt in contact, we dreven als drie eilandjes helemaal uit elkaar. Toen dacht ik: dan maar de camera erbij.’

Met die camera in haar hand begint aan haar belangrijkste levensmissie: conserveren wat haar zus, een getalenteerde jonge kunstenaar, achterliet: honderden schilderijen, foto’s, schets- en dagboeken. Siu werd dertig jaar oud, zou bijna afstuderen aan de kunstacademie in Den Haag. Om haar nalatenschap in alle rust te kunnen archiveren, vertrekt Ho naar een piepklein huisje in de heuvels van Zuidwest-Schotland. In het jaar dat volgt sijpelt, tijdens confronterende gesprekken met haar ouders en sporadische bezoekjes aan Nederland, onbedoeld een ander deel van Siu’s erfenis de beelden in: de stilte, verwarring en verwijdering binnen het gezin, die in de leegte zijn ontstaan. Het schuldgevoel, het zwijgen, de onmacht. De vragen. Zijn Ho en haar ouders blind geweest? Hadden ze niet beter moeten kijken om Siu echt te kunnen zien?

Niet voor niets kreeg de documentaire de titel Zie je,. Met komma. ‘Heel onhandig,’ zegt Ho lachend. ‘Maar goed.’ Aan rouw komt nou eenmaal geen eind, het is nooit af. ‘Je mist iemand altijd en ook het verdriet blijft voor altijd. De rouw verandert van vorm, maar is nooit weg. En dat is helemaal oké.’ Al vroeg in de documentaire richt Ho zich tot haar zus, in wat lijkt op een bezwering. ‘Jouw ziel zit in dat wat jou onsterfelijk maakt: je kunst. De kunst, die altijd blijft veranderen in het oog van de kijker. En dus sterft de kunstenaar nooit. En dus sterf jij nooit, zolang de kunst nog bestaat. Dat heb ik besloten,’ aldus de voice-over.

Als iemand die mooi schildert ook psychotische episodes heeft, moet dat als een kankergezwel worden verwijderd

Kiki Ho
© VPRO / Lisa Maier / VPRO

Kiki Ho

Niet veel later verschijnt een klein meisje in beeld. Een wit speldje in haar korte, zwarte haar. Vol plezier en toewijding kleurt ze met zwarte waterverf een tekening in. ‘Mooooiiiii, Mooi hè?’ roept ze uit. Het is Siu, officieel Siu Lin Ho, de oudere zus van Kiki, officieel Siu Ki Ho. Als kind al keek Kiki enorm tegen haar zus op. Siu was netjes en goed in bijna alles; ze kon mooi tekenen en was erg sociaal. Ze was creatief, lief, hyperintelligent, temperamentvol. Hypergevoelig ook. Als je niet beter wist, zou je zeggen dat ze door het leven danste. Tot de dag kwam dat ze niet meer kon stoppen met dansen, niet meer wist hoe.

Dwaaltuin

Het zou de laatste psychotische episode van haar leven worden – een ‘buitenaardse ervaring’, noemde ze het zelf. De huisarts verwees haar door naar de crisisdienst. Zes weken later liep Siu in Amsterdam naar buiten met een A4’tje, aan twee kanten volgeschreven met telefoonnummers van andere psychologen en psychiaters. Ho: ‘De boodschap was: ga maar bellen.’

‘En zij die dansten werden gek verklaard door zij die de muziek niet konden horen,’ schreef Friedrich Nietzsche in Also sprach Zarathustra. Ho heeft de uitspraak, evenals enkele citaten van andere denkers en dichters, gebruikt in haar documentaire – bij wijze van ‘kleine, thematische duidingen’. Want Zie je, is behalve een film over complexe rouw na suïcide en een rauwe, intieme liefdesverklaring aan haar zus, ook een aanklacht tegen de dwaaltuin van de geestelijke gezondheidszorg. Plus: een hartgrondige oproep om het kwetsbare, neurodiverse brein te normaliseren.

Ho: ‘Ik denk dat bijzonder goede kunstenaars een bepaalde gevoeligheid hebben. Als iemand mooi schildert, vinden we dat super. Maar als diezelfde persoon ook stemmen hoort en psychotische episodes heeft, moet dat als een soort kankergezwel worden verwijderd. In de jaren dat Siu worstelde met haar mentale gezondheid is ze nooit langdurig in therapie geweest. Niet lang nadat ze voor het eerst met de ggz in aanraking was gekomen, na haar eerste psychose op haar 26ste, werd ze eigenlijk meteen gedwongen opgenomen.’

Bewijsvoering

Op dat moment was Siu bezig aan haar tweede master, International Business in het Engelse Warwick. Waarom deze mentale crisis zo snel leidde tot een gedwongen opname? Ontwar het maar eens. Het antwoord luidt ongeveer: wachtlijsten, protocollen, richtingbepalende zorgverzekeringen, hulpverleners die in cirkels naar elkaar doorverwijzen. Voor Ho is het kraakhelder dat Siu de klap die ze tijdens die eerste – en enige – opname heeft gehad nooit te boven is gekomen. Het deed haar het vertrouwen in de psychiatrische zorg verliezen. ‘Mijn zus kwam als cliënt in het systeem terecht, maar kon de dingen ook heel goed van bovenaf bekijken. Ze had een ontzettend scherpe blik en kon, terwijl ze dus ook slachtoffer of deelnemer was, precies analyseren wat er gebeurde.’

Het pijnlijke bewijs daarvan leveren de dagboekfragmenten die Ho heeft opgenomen in de documentaire. Zo schreef Siu over haar behandeling in de instelling: ‘Ik moet zorgen dat ik in mijn rol blijf als de gek. En hij in de rol als de betermakende dokter. Daarom kan ik maar beter geen vragen stellen en mij stil houden. Of rustig en voor gek doen.’ Ook het gesprek dat Ho in afwachting van langdurige hulp zelf regelde bij haar eigen therapeut zien we terug. Niet Kiki maar Siu nam het op, stiekem, zoals ze ook ruzies met haar familieleden vastlegde met haar telefoon.

Ho: ‘Siu voelde zich vaak gestigmatiseerd als patiënt, ook door ons, terwijl ze zo’n veelzijdige vrouw was. Daarom heb ik mijn ziel en zaligheid hierin gestopt. Om te laten zien: ik doe er alles aan om jou onvergetelijk te maken. Vooral in het laatste halfjaar voordat ze overleed nam Siu die dingen op. Soms voelt het als een soort bewijsvoering. Zo van: zie je, ik ben niet de enige die gek is hier.’

Denk je aan zelfdoding? Bel dan 24/7 gratis en anoniem met 113 of chat op 113.nl.

Kiki Ho

Kiki Ho is documentairemaker en mental health activist in Amsterdam en Schotland. Toen ze na het overlijden van haar zus een trektocht te paard maakte, ontkiemde het zaadje voor het archiveren van Siu’s nalatenschap. Zie je, gaat op 28 september in première op het Nederlands Film Festival in Utrecht. Daarna volgen vertoningen in het hele land. Later dit jaar is werk van zowel Kiki als Siu te zien in Museum Tot Zover in Amsterdam.

Zie je,

donderdag 2 oktober

NPO 2 22.20-23.25

de nieuwste documentairetips in je mailbox?

schrijf je in