Facing War toont de laatste turbulente jaren van Jens Stoltenberg als Navo-chef

Op 1 oktober 2014 trad Jens Stoltenberg aan als secretaris-generaal van de Navo. Acht maanden eerder, in februari, had Rusland de Krim bezet. Wat begon als een diplomatiek dieptepunt groeide uit tot een structurele confrontatie die het bondgenootschap opnieuw definieerde. Tien jaar later ziet de wereld een Navo die sterker, maar ook gespannener dan ooit is. En Stoltenberg bleek de man die de storm in goede banen wist te leiden. In de documentaire Facing War wordt Stoltenberg gevolgd tijdens zijn laatste jaren als secretaris-generaal. De oorlog in Oekraïne gaat de zoveelste winter in, de westerse steun stokt en Amerikaanse hulp wordt geblokkeerd door het Congres. Oekraïne is uitgeput.

‘Vanaf 2022 werd het echt een turbulente tijd,’ zegt Bob Deen, hoofd van de afdeling Veiligheid bij Clingendael, een onafhankelijke denktank op het gebied van internationale betrekkingen. ‘Stoltenberg kreeg de leiding over het bondgenootschap in een periode van overgang: van business as usual naar het beschermen van de oostflank. Dat begon al in 2014, maar eigenlijk had de Navo al in 2008 moeten handelen, toen Rusland buurland Georgië binnenviel. Dat had de eerste wake-upcall moeten zijn.’

Toch duurde het nog tot de Krimbezetting van 2014 en de Russische invasie in Oekraïne in 2022 voordat het bondgenootschap echt ontwaakte. ‘Onder Stoltenbergs leiding keerde de Navo terug naar haar oorspronkelijke missie: afschrikking. Daar heeft hij voor gezorgd. Hij hield het bondgenootschap bijeen, zelfs in de turbulente Trumpjaren. Zijn ambtstermijn werd niet voor niets steeds verlengd. Hij gold als een safe pair of hands.’

Stoltenberg probeert in Facing War de belofte aan president Zelensky – ‘zo lang als nodig is’ – gestand te doen. Maar naarmate de documentaire vordert, klinken de woorden steeds holler. Deen: ‘Stoltenbergs dilemma was: hoe stoppen we Poetins opmars in Oost-Europa én zijn oorlog tegen Oekraïne zonder een directe Navoconfrontatie te riskeren?’ 

‘Zo lang als nodig is’ suggereert dat je als Navo bereid bent alles te doen, maar dat was simpelweg niet het geval, stelt Deen. ‘De Oekraïners hebben zich vaak verraden gevoeld. Als de Navo in het begin al die wapensystemen in één keer had geleverd, hadden ze zich veel beter kunnen verzetten tegen de Russische aanval. “Koste wat het kost” of “zo lang als nodig” klinkt krachtig, maar in de praktijk betekent het: verdedigen zonder dat de Navo zelf meevecht.’ Europa volgde aanvankelijk traag, maar neemt nu min of meer het voortouw omdat Trump het laat afweten. Deen: ‘Maar of die strategie van Europa en de Navo voldoende is om Poetin te stoppen is de vraag.’

Stoltenberg verdient lof voor zijn werk, vindt Deen. Facing War toont dat zijn stijl voorzichtig maar effectief was. ‘Waar Rutte met scherpte en flexibiliteit opereert, bracht Stoltenberg consistentie en vertrouwen. Onder Stoltenbergs leiding verloor Oekraïne de oorlog niet. De Navo werd uitgebreid met Finland en Zweden. Hij wist de Amerikanen aan boord te houden en hield de Europeanen bij elkaar. In dat spanningsveld had niemand het veel beter kunnen doen.’

Als Deen de secretaris-generaal van de Navo zou moeten typeren noemt hij Stoltenberg een stabiele figuur in een chaotisch decennium. ‘Hij was geen visionair, maar een manager die rust bracht. Binnen de beperkte speelruimte die hij had, heeft hij veel bereikt. Dat hij de Navo tien jaar lang bijeenhield – ondanks Brexit, Trump en Poetin – is al uitzonderlijk.’

Toch past Mark Rutte, Stoltenbergs opvolger, misschien beter bij de nieuwe tijd. ‘De Navo is zichtbaarder en assertiever geworden. Ruttes stijl is directer, emotioneler. Hij kan omgaan met Trump en hij gebruikt humor en improvisatie, terwijl Stoltenberg afstandelijk bleef. Rutte opereert met meer flexibiliteit, weet politieke nuances snel te doorgronden en speelt een centrale rol in Europese diplomatie, wat minder het geval was bij Stoltenberg.’

Deen geeft Rutte een 8,5 voor zijn eerste jaar als secretaris-generaal. ‘Hij heeft zichzelf snel ingewerkt, maar hij moet niet te veel uit de losse pols spreken. Dat appje naar Trump tijdens de Navotop, en Trump “daddy” noemen, was niet handig. Toch is het knap hoe hij zich in korte tijd het Navoprofiel eigen heeft gemaakt. Rutte laat zien dat je in deze turbulente tijden niet alleen stabiliteit moet bieden, maar ook zichtbaar moet zijn en leiderschap moet tonen. Daarin onderscheidt hij zich duidelijk van zijn voorganger.’

Volgens Stoltenberg wordt veiligheid niet alleen bereikt via militaire afschrikking, maar ook via dialoog. Hij komt Noorwegen, een land dat grenst aan Rusland, dus hij kent de dunne lijn tussen verdedigen en escaleren. Aan het einde van Facing War horen we Stoltenberg zeggen: ‘Op een zeker moment moeten we weer met Rusland gaan praten. Het is geen natuurwet dat we altijd een slechte relatie met Rusland moeten hebben. Dit kan veranderen.’

‘Ik ben het met hem eens,’ zegt Deen. ‘Het is ook slecht dat Trump de enige is die nog met Poetin praat. Er moet communicatie zijn, ook al is Rusland nu de agressor. De Navo-Rusland Raad ligt stil, maar zonder diplomatiek noodkanaal loopje het risico op escalatie. Als we de dialoog aangaan met Rusland is dat geen beloning, het is een voorwaarde om te voorkomen dat het verder uit de hand loopt.’