Operatie Onthechting: persoonlijke verhalen achter de gruwelijke foto's van de slag op Iwo Jima

7000 dode Amerikanen, 21.000 Japanners. De trieste balans na 36 dagen vechten op een Japanse ‘rots’ in de Stille Oceaan, drie keer zo groot als Rottumerplaat.

De Amerikaanse opa van kunstenaar Marianne Ingleby was erbij, voorjaar 1945 op het afgelegen eiland Iwo Jima, als legerfotograaf. Na zijn dood erft de Amsterdamse Ingleby zijn archief. Ze stuit op afschuwelijke beelden: Japanse schedels als trofeeën op een stok, Amerikanen met afgeblazen ledematen, dronken soldaten op naakte vrouwen in bordelen. De foto’s werden nooit gepubliceerd: te confronterend, maar ze laten een unieke, andere kant van de oorlog zien.

In de podcast Operatie Onthechting (naar Operation Detachment, de codenaam voor de Slag om Iwo Jima) gaat Ingleby met bekroond radiomaker Laura Stek op zoek naar de verhalen achter de beelden, onder meer bij de laatste nog levende Amerikaanse veteranen. Daarna stond Japan op de planning, maar corona gooide roet in het eten. Voor het vervolg reisden Stek en Ingleby vorig jaar alsnog naar Japan. Een aangrijpende reis, vol ‘explosieve’ ervaringen.

Al stonden de Japanners aanvankelijk niet te juichen. ‘De oorlog ligt erg gevoelig, er wordt nauwelijks over gesproken,’ weet Ingleby. ‘Opvallend om te zien hoe anders de Japanners met hun verleden omgaan dan de Amerikanen,’ zegt Stek. ‘Een heroïsch beeld van de “winnaar” versus een hardnekkig doodzwijgen van de ”verliezer”.’ ‘Maar,’ vult Ingleby aan, ‘zowel de Amerikanen als de Japanners zwijgen over hun echte trauma’s.’

Research bij belangenorganisaties verliep moeizaam. ‘De Japanse veteranen willen jullie niet te woord staan,’ kregen ze te horen, of: ‘Alle veteranen zijn dood.’ Toch kwam het Nederlandse duo in contact met een Iwo Jima-veteraan, waarschijnlijk de laatste nog levende. Ingleby: ‘We hebben hem via Zoom gesproken. Hij is, net als bijna alle Amerikaanse veteranen, inmiddels overleden.’

In Japan zelf spraken de twee met de kleinzoon van een Japanse soldaat, die tientallen keren naar Iwo Jima reisde om de botten van zijn daar overleden opa te zoeken. Stek: ‘Bij archeologische opgravingen gaat hij steeds mee als vrijwilliger. Hij kan geen rust vinden voor hij zijn opa heeft gevonden.’

Hij is een Japanse equivalent van de doortastende Marianne Ingleby, die dichter bij haar opa Bruce Elkus wil komen en door de schat aan beelden die ze ter beschikking kreeg de verantwoordelijkheid voelt om zijn verhaal helemaal te vertellen. ‘Mijn opa besefte dat daar geschiedenis werd geschreven en wilde het allemaal vastleggen, los van ethiek en moraal, zonder filter dus.’

Ja, ook haar opa bezocht de bordelen. En niet alleen om te fotograferen. De ‘troostmeisjes’, zoals ze eufemistisch werden genoemd, die daar werkten voor de Amerikaanse soldaten, waren na de oorlog vervloekt. Zo vertelt een non van bijna honderd die in een klooster op een berg de vrouwen opving. Stek: ‘Een kick-ass lady van 1,50 meter die er schande van sprak hoe er met deze vrouwen na de oorlog is omgegaan.’ Ingleby: ‘Hun ervaringen werden uit schaamte voor vooral de familie verbloemd. Veel van hen leden aan (geslachts)ziektes, velen pleegden zelfmoord. De zuster probeert hen in ere te herstellen. Ze neemt het de Japanse overheid kwalijk dat dit hoofdstuk wordt doodgezwegen.’

Een 35-jarige kleinzoon van een Amerikaanse soldaat en een Japanse sekswerker die een liefdesrelatie kregen had een heel ander verhaal: hij werd gepest op school omdat hij er anders uitziet en worstelt met zijn identiteit. Toch heeft hij zijn naam als eerbetoon aan zijn Amerikaanse opa veranderd in Thomas. Ingleby: ‘We hebben een DNA-test gedaan om zijn opa te vinden, hij zou heel graag zijn graf bezoeken.’ Een voorbeeld, aldus Laura Stek, van hoe sterk het verleden kan doorwerken in het heden.

Dat er op de ‘godverlaten plek’ Iwo Jima – 1100 kilometer van het vasteland – ook gewoon mensen woonden, voordat het een strategische militaire plek werd, lijkt niemand meer te weten, zegt Stek. ‘We hebben een vrouw van 93 ontmoet, Tokiko, die voor de oorlog op het eiland woonde. Ze liet ons paradijselijke beelden zien van vrouwen in prachtige kimono’s, enorm contrasterend met de foto's vol dood en verderf van Mariannes opa. Tokiko werd geëvacueerd, haar broers bleven achter en raakten vermist. Heel pijnlijk. Ze was angstig en argwanend. “Jullie zijn toch niet Amerikaans, hè?” vroeg ze. Het duurde even voor we Mariannes bedoelingen hadden uitgelegd.’

Na de vier delen van Operatie Onthechting is het verhaal nog niet af als het aan Ingleby ligt. Een diepe wens van haar is om naar Iwo Jiwa te gaan. Al is dat vooralsnog – ondanks de nodige inspanningen – niet gelukt. ‘Het lijkt me ook doodeng. Zo veel mensen zijn daar de dood ingejaagd, er zit zo veel bloed in de aarde, letterlijk. Maar om het verhaal af te maken moet ik op de plek zijn geweest waar mijn opa zijn foto’s heeft gemaakt.’

De zoektocht van Marianne trok in Japan de aandacht van journalisten van een publieke tv-zender. Die wilde er een documentaire over maken. ‘Was wel een risico voor mij: wordt mijn opa straks weggezet als een foute Amerikaan vanwege zijn bordeelbezoek? Uiteindelijk is het een prachtige, voor Japanse begrippen gedurfde documentaire geworden, waarmee de makers het taboe rond de oorlog willen doorbreken. Ik heb uit Japan veel positieve berichten gekregen van nazaten van soldaten. “Ik wil nu meer over mijn eigen familieleden uitzoeken, want die hebben ook gezwegen.” Dat soort reacties. Hebben we het stilzwijgen toch een beetje doorbroken.’