De elf stemmen van Srebrenica: verhalen van Bosnische Nederlanders over de genocide in hun thuisland

Een gewone koffietent in Utrecht op een vroege vrijdagochtend. Werkende mensen schuiven aan de laptoptafel en beginnen voortvarend te typen. Op het terras drinken ouders die net hun kinderen naar school hebben gebracht samen koffie. Het ziet er onbezorgd uit, maar onder deze mensen kunnen zich overlevenden van verschrikkelijke oorlogsmisdaden bevinden. Dat weten Alma Mustafić en Marjolein Koster maar al te goed. Zij portretteren voor hun podcast De elf stemmen van Srebrenica de verhalen van Bosnische Nederlanders over de genocide in hun thuisland. ‘Dat zijn 60.000 mensen,’ zegt Mustafić. ‘Journalisten maken graag een snoepreisje naar Sarajevo, gaan een halve dag op en neer naar Srebrenica en schrijven dan een artikeltje. Maar je hoeft de grens niet over om de meest aangrijpende ooggetuigenverslagen te horen. Die mensen wonen gewoon in Nederland en draaien mee in onze maatschappij.’

Mustafić (1981) steekt haar mening niet onder stoelen of banken, maar is ook goedlachs en vriendelijk. Zij vluchtte in 1995 op veertienjarige leeftijd uit Srebrenica. Haar vader, die voor Dutchbat werkte, werd vermoord. Ze begon een rechtszaak tegen de Nederlandse staat, die ze verantwoordelijk hield voor zijn dood. In 2013 werd ze door de Hoge Raad in het gelijk gesteld. Ook daarna bleef haar leven draaien om de afschuwelijke gebeurtenissen in haar geboorteland. Ze richt zich als docent en onderzoeker aan de Hogeschool Utrecht op genocide en mensenrechten. Samen met theatermaker Boy Jonkergouw maakte ze de voorstelling Gevaarlijke namen. ‘Ik voel het echt als mijn plicht om dit verhaal te blijven vertellen, in de hoop dat we daar ooit lering uit trekken. Met die rechtszaak heb ik feiten boven tafel gekregen, maar om het brede publiek te bereiken heb je andere vormen nodig. Vaak kwamen er na de voorstelling mensen naar me toe die me vertelden wat ze allemaal hadden meegemaakt tijdens de genocide. Die verhalen werden te veel voor mij alleen, ik wilde ze op een of andere manier de wereld in sturen.’

Zo ontstond het idee voor een podcast, dertig jaar na de val van Srebrenica. Die is weer uitgegroeid tot een multimediaal project met fotografie en korte documentaires van Robin de Puy (zie kader). Mustafić maakt de podcast samen met Marjolein Koster (1990), een Nederlandse journalist die zich specialiseerde in de Balkan en ook een tijd in de regio woonde. In 2020 maakte zij samen met Misha Melita de podcastserie De val van Srebrenica, die werd genomineerd voor de Tegel. ‘Het is dus een onderwerp waar ik veel mee bezig ben,’ zegt Koster. ‘Maar ook ik had me niet gerealiseerd hoeveel mensen met hun eigen verhaal hierover rondlopen in Nederland. Die verhalen, die nog niet eerder gehoord zijn, willen we ontsluiten voor het grote publiek. En daarmee willen we inzichtelijk maken hoe zo’n genocide tot stand komt.’

De afgelopen dertig jaar is er veel aandacht geweest voor de rol van de Nederlandse soldaten bij de val van Srebrenica. Er zijn talloze boeken, artikelen en tv-uitzendingen gewijd aan de vraag hoe het kon gebeuren dat de blauwhelmen de enclave Srebrenica niet konden beschermen. Nadat Servische soldaten de stad op 11 juli 1995 hadden ingenomen, werden meer dan 8000 Bosniakken gedeporteerd en vermoord. ‘Maar er is te weinig aandacht voor de verhalen van de Bosniërs,’ vindt Mustafić. ‘En ook voor het feit dat dit geen tragedie was die zich in een paar dagen voltrok in juli 1995. Daar gingen jaren van systematische uitsluiting aan vooraf. Srebrenica was het eindstation van een genocidaal proces dat jarenlang heeft geduurd. Elke Bosniër heeft dat op een of andere manier meegemaakt en is hierdoor getekend.’

Het duo ging zorgvuldig te werk en deed alle interviews samen. ‘We dachten in het begin: dat gaan we verdelen,’ zegt Mustafić. ‘Maar ik ben tot conclusie gekomen dat dit eigenlijk niet lukt. Sommige mensen vinden het lastig om hun verhaal voor de eerste keer te doen. Ik had slapeloze nachten en elke keer als ik een bericht kreeg, hield ik mijn hart vast: als ze maar niet afzeggen. En als we dan tegenover elkaar zitten, merk ik dat ze vaak tegen mij gaan vertellen. Zeker de oudere generatie schakelt dan over op het Bosnisch. Dan zeggen ze: je weet toch wat ik bedoel. Ja, dat weet ik, maar dan wijs ik naar Marjolein en zeg: vertel het aan haar. Dan doe ik even alsof zij het allemaal niet weet. Daar heb ik haar heel erg voor nodig.’

Koster: ‘Ik merk in de interviews dat mensen naar mij toe heel erg benadrukken dat iets echt gebeurd is. Dan zeggen ze bijvoorbeeld: dat is ook geverifieerd in het Joegoslaviëtribunaal. Dit doen ze omdat ze eerder zo vaak niet geloofd werden door journalisten, maar ook niet door psychologen en andere buitenstaanders.’

Mustafić: ‘Ik ben inmiddels al heel vaak geïnterviewd en regelmatig lees ik iets terug waarin ik me helemaal niet herken. Journalisten zijn toch vaak op zoek naar een bepaald verhaal of naar die ene traan. Wij willen recht doen aan het verhaal van de overlevenden, hoewel wij natuurlijk ook moeten monteren en schrappen. Als maker en ervaringsdeskundige is het soms moeilijk om daarmee om te gaan.’

De podcast heet De elf stemmen van Srebrenica omdat de stad op 11 juli viel en omdat er elf mensen aan het woord komen, maar ook omdat wetenschappers elf stappen onderscheiden in het proces van genocide. ‘Wij nemen in de voice-over de rol aan van duiders en experts,’ vertelt Koster. ‘Alma komt vanuit het onderwijs en de wetenschappelijke kant. Ik heb de afgelopen vijf jaar zo ongeveer elke expert op dit gebied wel een keer gesproken. We gebruiken de kennis die wij hebben om de verhalen in een bepaald perspectief te zetten.’

Een belangrijke reden die veel overlevenden noemden als motivatie om aan te schuiven achter de microfoon zijn de parallellen die ze zien met huidige politieke situatie. Koster: ‘De polarisatie die gaande is, wat er gebeurt in Oekraïne en Gaza, dat roept bij veel mensen herkenning op. Ze zien welke processen er spelen en waartoe die kunnen leiden. Veel mensen voelen zich genoodzaakt zich uit te spreken en die verhalen te delen met het idee: misschien leren we er wat van. Dat overwint dan even die angst en dat verdriet.’

‘Jullie denken: wat er in Srebrenica is gebeurd, dat overkomt ons niet,’ zegt Mustafić. ‘Wij worden hier toch altijd een beetje neergezet als een stelletje barbaren die elkaar de hersens inslaan. Terwijl dat gewoon helemaal niet klopt. Dat beeld hebben de westerse media op de Balkan geplakt, omdat het dan makkelijker was om niet te hoeven begrijpen dat het mensen net als wij zijn. Niemand ziet het ooit aankomen. Tot er op je deur geklopt wordt en je via het balkon moet wegvluchten.’

Koster: ‘Ik denk ook dat het menselijk is om dat te blijven denken. Ik hoor het ook al maandenlang van iedereen die we interviewen, maar iets in mij denkt nog steeds: zo’n vaart zal het wel niet lopen.’

Mustafić: ‘En dan gaan mijn haren overeind staan. Als ik mensen waarschuw, word ik nog steeds gezien als het zwakke slachtoffer dat overal beren op de weg ziet. Maar ik spreek vanuit mijn expertise, ik weet hoe het zich ontwikkelt. Polarisatie is de zesde fase op die ladder van de genocide, twee fases verwijderd van de massamoord, maar ik zie ons steeds verkeerde dingen doen. Ik wil niet achteraf moeten zeggen: zie je wel. Dat is mijn beweegreden voor dit project. Ik wil niet nóg een thuis verliezen.’