De beste documentaires van 2025

Deze baanbrekende Britse docu speelt zich volledig af binnen de populaire online game Grand Theft Auto. We volgen de avatars van de bevriende acteurs Sam Crane en Mark Oosterveen, die tijdens een lockdown werkloos thuis zitten en elkaar geregeld treffen in het spel. Wanneer ze een verlaten theater ontdekken, smeden ze het plan om in deze virtuele wereld een voorstelling van Hamlet op poten te zetten. Wat volgt is een vaak hilarische, verrassend poëtische queeste die zowel Shakespeare- als GTA-liefhebbers zal aanspreken. Zoals een speler het treffend samenvat: ‘You can’t stop art, motherfuckers!’

De Palestijnse Basel Adra besloot in 2019 zijn camera op te pakken om vast te leggen hoe het Israëlische leger stelselmatig de huizen, scholen en andere levensvoorzieningen uit zijn geboortedorp en in omliggende nederzettingen in de West Bank vernielt, om 'plaats te maken voor militaire trainingsgebieden'. In zijn documentaire krijgt Adra hulp van de Israëlische journalist Yuval Abraham. De opbloeiende vriendschap tussen de twee is de spil in dit aangrijpende en shockerende verhaal over macht, machtsmisbruik en machteloosheid, dat zich afspeelt in het hart van het Israëlisch-Palestijnse conflict. Winnaar van de publieksprijs op IDFA 2024 en bekroond met een Oscar.

Sunny Bergman vraagt zich in deze documentaire af waarom we bij het begrip ‘seksueel geweld’ nog altijd uitgaan van een enge verkrachter in de bosjes, terwijl plegers veelal doodnormale mannen zijn, die hun slachtoffer kennen. Ook onderzoekt ze waarom het zo lastig is om daders voor de rechter – laat staan veroordeeld – te krijgen. Bergman interviewde tientallen vrouwen en mannen over hun ervaringen. Deze emotionele interviews, maar ook beelden uit de rechtbank, gesprekken met onder meer zedenrechercheurs, wetenschappers en advocaten, en niet te vergeten Bergmans eigen ervaringen met seksueel geweld, maken Blauwe ballen samen tot een krachtig statement.

‘Waarom heeft dit land geen monument voor pap?’, vraagt Charlie Miller zich af in de documentaire The Golden Spurtle. Miller is de Chieftain Porridge, zeg maar Chef Pap van het WK Havermoutpap koken, een jaarlijkse traditie in het Schotse Carrbridge. Dat regisseur Constantine Costi hier bovenop dook, begrijp je direct: het hele dorp, de mensen, de deelnemers: ze zijn om op te eten. Costi brengt hun oprechte papliefde verrukkelijk in beeld: eigenzinnig, knus en met liefdevolle verwondering.

Op 6 mei 2002, bijna een kwart eeuw geleden, werd Pim Fortuyn doodgeschoten op het Media Park. Dat was kort voor de Tweede Kamerverkiezingen en de populaire rechtse lijststrekker van de naar hem vernoemde partij LPF was op weg naar een verkiezingsoverwinning en wellicht het premierschap. Een aanslag op de democratie, Nederland was in shock; in één klap was alles anders. In de acht uur durende documentaire Fortuyn: On-Hollands reconstrueert en analyseert Menna Laura Meijer op indrukkende wijze het Fortuyn-tijdperk. C’est ça!

'As far back as I can remember I always wanted to be a gangster.’ Hoe kan het toch dat cineast Martin Scorsese (Taxi Driver, Goodfellas, The Wolf of Wall Street) zo’n fascinatie heeft voor bruut crimineel gedrag, en tegelijkertijd zo hunkert naar het spirituele? Die vraag vormde voor regisseur Rebecca Miller het uitgangspunt van deze vijfdelige docuserie. Scorsese zelf blikt openhartig terug op zijn woelige carrière en privéleven, en daarnaast komen jeugdvrienden, familieleden en allerlei beroemde vakgenoten aan het woord. Het resulteert in een uitvoerig, diepgaand en hoogst vermakelijk kunstenaarsportret, dat met vijf uur eigenlijk nog te kort is.

Geen journalist onthulde zoveel misstanden als Seymour Hersh: van Amerikaanse oorlogsmisdaden in Vietnam, in de jaren zestig, tot martelingen in de Iraakse gevangenis van Abu Ghraib, in 2015. Hersh, nu 88, is nog altijd aan het werk. Na 20 jaar kreeg maker Laura Poitras hem zo ver dat hij meewerkte aan het bijzondere documentaireportret Cover-Up dat in première ging op IDFA 2025, met audio-opnames van Nixon en Kissinger. ‘Die Seymour Hersh is een son of a bitch,’ zegt Nixon. ‘Precies,’ zegt Kissinger. Ja, dan heb je als journalist iets goed gedaan.

Actrice Mariska Hargitay (Law & Order: SUV) verloor haar moeder, filmster Jayne Mansfield, toen ze drie jaar oud was aan een auto-ongeluk. Hargitay zat, samen met haar broers, op de achterbank en overleefde de crash. Omdat ze vrijwel geen herinneringen heeft aan haar moeder, en worstelt met het dommige sekssymboolimago van Mansfield, probeert Hargitay in deze film te achterhalen wie Jayne, haar moeder, was. Hargitay, die zelf de regie deed, is opvallend eerlijk en niet bang om ook de lelijke kanten van haar moeder te tonen, net als de ingrijpende gevolgen die Mansfields onbezonnen acties op haar eigen leven hadden. Het resultaat is kwetsbaar, oprecht aangrijpend en enorm liefdevol.

Toen regisseur Luuk Bouwman onderzoek deed voor zijn ijzersterke docu Allen tegen allen (2019), over fascisme in vooroorlogs Nederland, stuitte hij op onbekend archiefmateriaal over Jan Teunissen (1898-1975). Deze Haagse cineast, die met Willem van Oranje (1934) de eerste Nederlandse geluidsfilm maakte, ging in WO II voor de nazi’s werken en groeide uit tot ‘de Nederlandse Leni Riefenstahl’. Bouwman schetst aan de hand van audio-interviews, amateurfilms, brieffragmenten en propagandabeelden een even fascinerend als ontluisterend portret van Teunissen. En brengt zo een obscuur stuk geschiedenis aan het licht. Op IDFA bekroond als beste Nederlandse film.

‘Ik rij door de stad, eet m’n ijsje en geniet /Luister ernstige beats, drop die rhymes om niet’. Met het openingsnummer ‘Iemand moet het doen’ van DuvelDuvel uit 2004 transporteert de gelijknamige documentairereeks van Sacha Vermeulen en Ivan Barbosa je meteen naar authentieke Nederhopsferen. De aanstekelijke serie reconstrueert de opkomst van hiphop in Nederland en begint al in de jaren zeventig, toen het woord hiphop nog bij lange na niet in de Van Dale stond. Het opmerkelijke archiefmateriaal is genieten, zoals talkshows die het nieuwe fenomeen op jolig-schampere toon introduceren aan het Nederlandse volk. En de ambitie van de serie is hoog: zo behandelt die niet alleen muziek, maar bijvoorbeeld ook kunst en mode. Want hiphop is een attitude, een filosofie, zo laten de makers en de hoofdpersonen zien.

Thoughts & Prayers zet op beklemmende wijze het Amerikaanse fenomeen van schoolschietpartijen neer. Niet met politieke pratende hoofden of discussies over de grondwet, maar vanuit het perspectief van hen die leven met de dagelijkse angst om doodgeschoten te worden: kinderen en leraren. Door te focussen op de manieren waarop zij zich voorbereiden op de meest verschrikkelijke dag in hun leven – met vuurwapentrainingen, verberglessen in een klaslokaal, een eigen EHBO-doos in je rugzak – geeft deze documentaire een realistisch beeld van hoe in Amerika burgers al generatieslang in de steek worden gelaten en getraumatiseerd raken.

Wanneer twee zussen een appartement willen kopen in het Zweedse dorp Gullspång, ontdekken ze dat de verkopende partij als twee druppels water lijkt op hun overleden oudere zus. Impulsief nemen ze documentairemaker Maria Fredriksson in de arm om verslag te doen van het mysterie. Die valt met haar neus in de boter, want al snel volgt de ene bizarre onthulling na de andere. Deze wat rafelige film, die iets wegheeft van de docu Three Identical Strangers (2018), laat veel vragen onbeantwoord, maar schetst een even fascinerend als tragisch portret van een wonderlijke familie.

Een onthullende documentaire over de erbarmelijke, mensonterende en levensgevaarlijke omstandigheden in de staatsgevangenissen van de Amerikaanse staat Alabama. Instellingen die eigenlijk gesloten zijn voor de media, maar dankzij binnengesmokkelde mobiele telefoons wisten een aantal gedetineerden toch contact op te nemen met documentairemakers Andrew Jarecki (The Jinx: The Life and Deaths of Robert Durst) en Charlotte Kaufman. Zij stuurden hen schokkende filmpjes van lekkende daken en met bruin water ondergelopen gangen, overvolle slaapzalen, gevangenen die bezwijken aan drugs en brute bewakers die hun vuisten en wapenstokken te pas en te onpas gebruiken. Dit is het soort documentaire waarvan je hoopt dat iedereen, zeker in de VS, ‘m ziet.

De Amerikaanse cultgroep Devo, opgericht in 1973, was niet zomaar een new-waveband, maar een visionair multimediaal kunstgezelschap. Dat blijkt uit deze heerlijke Netflixdocu, die ook zeer geschikt is voor oningewijden. In een fraai gemonteerde videoclipstijl, doorspekt met komische anekdotes en scherpe observaties, blikken de overgebleven leden terug op Devo’s opkomst en ondergang. Het centrale idee van ‘de-evolution’ – de mens wordt almaar dommer – is flink cynisch, maar gaat gepaard met vrolijk absurdisme en hoopvol activisme. Regisseur Smith maakte eerder docu’s als The Yes Men en Jim & Andy, en weet dus wel raad met dit soort dwarsdenkers.

Toen de Chinese regisseur Ye Lou (Summer Palace) in 2019 een oude computer terugvond met daarop filmmateriaal van een door hem nooit voltooide liefdesfilm, besloot hij die – tien jaar na dato – af te maken. Maar kort nadat de nieuwe opnames waren begonnen brak covid uit en zaten Lou, de acteurs en de crew vast in een hotel in Wuhan. De intrigerende docufictie An Unfinished Film begint als een fictieve reconstructie van die periode en verandert vervolgens in een aangrijpende documentaire over de covidpandemie. Die hybride vorm werkt uitstekend: naturel geacteerde scènes worden afgewisseld met echte beelden, resulterend in een haast therapeutische film voor iedereen die de covidperiode meemaakte.