Merckx: visuele vertelling over de Belgische wielerlegende Eddy Merckx

Eddy Merckx is net zo iemand als Johan Cruijff en misschien nog wel meer dan dat. Zijn sportprestaties deden België boven zichzelf uitstijgen, net zoals Cruijff Nederland plaatsvervangend trots maakte. Tot op de dag van vandaag leven beiden voort als mannen van nationaal belang.

Wat Merckx boven Cruijff uittilt, heeft te maken met de aard van het land. Ten tijde van zijn hegemonie als wielrenner (in en rond de jaren zeventig) dreigde de Belgische taalgrens een scheur te worden. Bij gewelddadige schermutselingen, onder meer in Leuven en de Voerstreek, eiste Vlaams zijn plek op. Maar Waals weigerde terrein prijs te geven. 

En toen reed Eddy Merckx de arena in. In ruim tien jaar fietste hij meer overwinningen bij elkaar dan in dit artikel zouden passen. Maar zijn vijf overwinningen in de Tour de France waren al genoeg om van België weer even België te maken. Het zit hem ook in de aard van de man. Eddy Merckx was en is de volmaakte Belg. Bescheiden, aimabel en perfect tweetalig. Voor Vlamingen én Walen geldt hij als een van hen. En dan die naam! Klinkt als een klok, zowel in het Frans als in het Nederlands.

Je vraagt je af of een andere titel dan Merckx denkbaar was geweest. Het antwoord daarop komt van regisseur Christophe Hermans. ‘Eigenlijk is het de schuld van Nederland,’ zegt hij lachend. ‘Aanvankelijk wilden we onze film “Eddy” noemen omdat er in België maar één Eddy is. Maar we mikken op de internationale markt. Daarom was de première ook bij het IFFR in Rotterdam, een festival met internationaal aanzien. Maar de directie vond dat verwarrend, alleen maar “Eddy”, dus werd het Merckx.’

We zitten in een café in de Brusselse gemeente Schaarbeek. Terwijl scenarioschrijver Boris Tilquin koffie haalt, spreekt Hermans zijn dank uit dat er Frans kan worden gesproken. Alleen daarin kan hij nut en noodzaak van Merckx uit de doeken doen. Aan het plafond hangt een gewei van fietswielen.

Dertiger Tilquin en veertiger Hermans zijn te jong om zelf levende herinneringen te hebben aan de grootste wielrenner aller tijden. Maar in België is Eddy Merckx familiair erfgoed, zoals Hermans dat noemt. Boris Tilquin: ‘Als we thuis de Tour de France keken, ging het vooral over Merckx.’ Hermans: ‘En als je met vriendjes hard ging fietsen, was de winnaar Eddy Merckx.’

Maar de band gaat nog wel wat verder. Hermans: ‘Merckx is onderdeel van onze nationale geschiedenis.’ Tilquin: ‘Je groeit op met iemand die een symbool is. Hier in Brussel is een metrostation naar hem vernoemd. Gewoon Eddy Merckx, meer niet.’

Om het erfgoed ook voor de nieuwste generaties levend te houden, is er nu dus hun documentaire. Als de ideale bezoekers schetst Hermans het beeld van de grootvader die, aan de hand van de beelden, zijn herinneringen deelt met de kleinkinderen. Zelf spreken de makers trouwens niet van een documentaire, maar van een speelfilm. Ze hebben de wetten van dramaturgie toegepast op het leven en het werk van Eddy Merckx. Daarin verraadt zich hun herkomst. Beiden hebben vooral de speelfilm als werkterrein. Van Christophe Hermans draaide in 2022 zijn debuut La ruche in de Nederlandse filmhuizen.

Startpunt was dus het scenario dat Boris Tilquin schreef. Vervolgens hebben ze drie jaar lang door archieven in België en omringende landen gestruind. Dankzij de overvloed aan tv-beelden en materiaal uit persoonlijke archieven is het een puur visuele vertelling geworden. Getuigenissen van oud-collega’s en familieleden illustreren de fragmenten. Geen van hen verschijnt in beeld, zodat de vaart erin blijft.

Zelf komt Eddy Merckx niet aan het woord. Tilquin: ‘Hij vond het een prima initiatief, maar wilde er zelf niet bij betrokken zijn.’ Hermans: ‘Voor ons was dat alleen maar goed nieuws. Het gaat om wat zijn naasten hebben gezien en meegemaakt. Zij trekken de kijker het verhaal in.’

De rijkdom aan beelden die de makers aanboorden, komt het best tot zijn recht in het verslag van Merckx’ aanval op het werelduurrecord in Mexico. Regisseur Hermans: ‘Door de registratie van verschillende tv-zenders met elkaar te combineren, is het alsof we er zelf met een paar camera’s bij waren.’ (Merckx’ recordfiets is overigens te bewonderen bij zijn metrostation.)

Veelzeggend is het fragment van Eddy Merckx op weg naar een strijdtoneel. Hij heeft een handdoek om zijn hoofd geslagen. Daarbij roept RTBF-verslaggever Rodrigo Beenkens het beeld op van een bokser. ‘Hoe harder ze sloegen, hoe harder Eddy Merckx terugsloeg.’

Voor Tilquin en Hermans is dat de sleutel tot Merckx. Ze zien een verwantschap met Rocky Balboa, de archetypische bokser uit de films van Sylvester Stallone. Ook hij stond telkens weer op nadat ze hem tot moes hadden geslagen.

Maar Rocky was de vleesgeworden underdog, terwijl Eddy Merckx juist in de herinnering voortleeft als upperdog. Zijn professionele loopbaan was nog maar net begonnen of Merckx was al wereldkampioen. Daarna leken de overwinningen zich als vanzelf aaneen te rijgen. De film laat zien dat die herinnering enigszins bedriegt. Zo vanzelfsprekend is het allemaal niet geweest. Alleen al de aanloop met een veeleisende vader nuanceert dat beeld. Voor Eddy Merckx is de fiets zijn gereedschap om die vader voor zich te winnen. Elke overwinning is het bewijs dat hij wel degelijk iets in zijn mars heeft.

Dan is er de bijna fatale valpartij in 1969, die een voortijdig einde aan zijn loopbaan lijkt te maken. Na zijn eerste Tourzege rijdt Eddy Merckx een criterium op de wielerbaan in het Franse Blois achter de motoren. Gangmaker Fernand Wambst vindt de dood bij die valpartij. Merckx ontsnapt daaraan ternauwernood, maar fietst nooit meer zonder rugpijn.

Twee jaar later, in de Tour van 1971, verschijnt Luis Ocaña ten tonele. De Spanjaard legt hem het vuur na aan de schenen. Merckx raakt zelfs tien minuten achterop, maar in noodweer knalt Ocaña tegen een rots en kan niet verder. Daardoor wordt de derde van vijf Tourzeges een niet zo heuglijk feit.

Wanneer Eddy Merckx in 1975 van start gaat voor nummer zes keert het Franse publiek zich tegen hem. Zoals oud-collega Cyrille Guimard het in de film verwoordt: ‘Hoe kan een sportman die ze De Kannibaal noemen geliefd zijn?’ De Franse weerzin balt zich samen in een vuist die Merckx ter hoogte van de lever treft. Het gebeurt halverwege de beklimming van de Puy de Dôme. Schitterend is het fragment waarin de geletruidrager de laf ontkennende dader aanwijst. In de volgende rit verliest de aangeslagen Eddy Merckx het leiderstricot en daarmee eindigt zijn hegemonie.