Bidden voor het einde: Een verontrustende docu over christelijk extremisme en oorlogszucht

Jezus als een woedende krijgsheer, die in een met bloed besmeurde mantel ten strijde trekt tegen iedereen die niet in hem gelooft. In zijn hand een zwaard, of zelfs een machinegeweer. Het valt moeilijk te rijmen met alles waar de goede man om bekendstaat: liefde, vergeving, de andere wang toekeren. Maar voor de Amerikaanse (tv-)predikers, kapelaans en volgelingen in de documentaire Bidden voor het einde (Praying for Armageddon) van Tonje Hessen Schei en Michael Rowley is déze Jezus het ideaalbeeld.

Extremistische evangelicals baseren hun geloof bijna geheel op het Bijbelboek Openbaringen, waarin de Apocalyps zich voltrekt op de aarde, de gelovigen worden opgenomen in de hemel (the Rapture) en alle ongelovigen gestraft. En ze geloven hier niet alleen in, ze kunnen ook niet wachten tot het zover is. Vandaar hun tomeloze financiële en militaire steun aan Israël. Volgens radicale evangelicals mag Palestina niet bestaan en moet Israël ‘hersteld’ worden tot wat zij zien als zijn oorspronkelijk staat, want alleen dán kan Jezus terugkeren en het einde der tijden aanbreken.

Het klinkt als een bizar en sektarisch wereldbeeld. Maar het is juist deze fundamentalistische interpretatie van het christelijk geloof die inmiddels een grote invloed heeft op president Donald Trump en zijn regering, zo zien we in Bidden voor het einde. Kerkleiders met deze overtuiging krijgen alle ruimte op Fox News. Ook hebben ze een dikke vinger in de pap in het Amerikaanse leger, waar jaarlijks vele rekruten worden bekeerd en men wapens en badges gebruikt met verwijzingen erop naar Bijbelverzen en kruistochten.

Als argeloze Nederlander zit je er verbijsterd naar te kijken, maar hoe is dat voor wetenschappers die zich al langer verdiepen in de extremistische kanten van het christelijk geloof? De VPRO Gids ging in gesprek met Matthew Rowley, docent geschiedenis aan Fairfield University in Connecticut en gespecialiseerd in religie en geweld, en met Marietta van der Tol, senior onderzoeker in politiek, recht en religie aan Cambridge.

‘Voor mij komt deze documentaire niet als een schok, omdat ik me al lange tijd bezighoud met het bestuderen en bekritiseren van deze religieuze groep,’ zegt Rowley. ‘Ik ben zelf ook in een evangelisch milieu grootgebracht. De gewelddadigheid van de retoriek en het voortdurend schetsen van het einde van de wereld zijn me daardoor zo vertrouwd dat het me nauwelijks meer opvalt. Wat overigens niet betekent dat het me niet verontrust.’

Van der Tol: ‘In Europa is het combineren van christelijke en gewelddadige retoriek veel minder normaal. Toch kwamen veel van de frases uit de documentaire me bekend voor, omdat ik ben opgegroeid in de Nederlandse Biblebelt. Ook daar spreken dominees vaak over, bijvoorbeeld, “jezelf wapenen met Christus” of “de spirituele wapenrusting”. Alleen: dan is het overdrachtelijk bedoeld. Deze radicale evangelicals nemen het letterlijk.’

Rowley: ‘Er is ook een verschil tussen hopen op het einde der tijden en het forceren van het einde der tijden. Ik groeide op met dat eerste: er werd weliswaar constant gepraat over de dag des oordeels, maar helemaal niemand propageerde het idee om geweld te gebruiken om die dag zo snel mogelijk te laten aanbreken. Dat gebeurt nu wel, bijvoorbeeld door wapens en geld aan Israëlische kolonisten te leveren. Ook nieuw is dat deze beweging zich nu zo dicht bij het centrum van de macht bevindt. Radicale evangelische voorgangers zoals Robert Jeffress en John Hagee staan letterlijk naast Trump en adviseren hem. En ik denk echt niet dat Trump een gelovig man is, maar hij vindt het natuurlijk wel heerlijk als mensen beweren dat hij is uitverkoren door God. Kerkleiders die dat zeggen, kan hij goed gebruiken. Hij heeft zelf geen ideologie, hij gaat gewoon mee met wie hem meer macht kan bezorgen.’

Extreme predikers zoals Jeffress en Hagee krijgen ondertussen alle ruimte op de rechtse zender Fox News. Heftige, angstzaaiende preken trekken meer publiek dan een genuanceerd verhaal, analyseert Rowley: het is een soort clickbait. Is er ook sprake van een tegenbeweging binnen de kerk? Van der Tol: ‘Na de Capitoolbestorming zag je wel een toenemende bereidheid onder Amerikaanse evangelicals om zich tegen dat geweld en tegen Trump te keren. Sommigen braken met hun eigen kerk. Maar inmiddels is er zo veel angst om je uit te spreken. Ik denk dat evangelicals, nu Trump opnieuw aan de macht is, tijd nodig zullen hebben om hun stem vinden, om te durven. Toch denk ik dat het onvermijdelijk is dat er op een gegeven moment een groep opstaat die zegt: niet in mijn naam.’

Rowley: ‘Met een genuanceerde boodschap bereik je nog geen tiende van het publiek dat je met een extreem verhaal trekt. Maar ik zie dat er zeker mensen binnen de evangelische kerk bezig zijn om wat gezonde twijfel te zaaien. Je moet heel zeker van je zaak zijn om te beweren dat Trump door God gekozen is of dat Netanyahu onvoorwaardelijk gesteund moet worden. Radicale kerkleiders propageren een twijfelvrij geloof dat alle antwoorden heeft. Maar de christelijke traditie moedigt juist ook twijfel aan en stelt dat niemand kan weten hoe het einde der tijden eruitziet.’

Concurreren met dat twijfelvrije geloof is alleen niet makkelijk, ziet Rowley. ‘Het lastige is dat een radicale voorstelling van goed versus kwaad enorm aantrekkelijk is, omdat ieder mens er nou eenmaal toe wil doen. Het lijkt misschien geen fijn idee om te geloven dat het einde nabij is. Maar stel je voor: hoe bedwelmend moet het wel niet zijn om werkelijk te geloven dat jij onderdeel bent van de profetieën uit de Bijbel? Je bent niet langer iemand die gewoon maar zijn best doet in zijn leventje, nee, je beklimt het apocalyptische podium. Onderdeel zijn van de dag des oordeels, dat is alsof je de Hunger Games betreedt of in de Harry Potterboeken Voldemort verslaat. Je bent geen gewone Amerikaan meer, je bent Gods instrument.’