In de zomer van 2022 ontstond kortsluiting in het hoofd van kunstenaar Tina Farifteh. Ze keek naar beelden van Ter Apel, waar honderden mensen die asiel wilden aanvragen in weer en wind buiten moesten slapen. Enkele maanden daarvoor had Nederland nog veel Oekraïense vluchtelingen verwelkomd, met warme thee en voldoende opvangplekken. Waarom empathisch naar de een en wreed naar de ander, vroeg Farifteh zich af.
In haar documentaire Kitten of vluchteling? laat ze mensen aan het woord over empathie en voert ze een experiment uit waar je je als kijker niet aan kunt onttrekken. Met wie voelen wij empathie? En in hoeverre moet empathie een leidraad zijn om te bepalen wie we wel of niet helpen?
Een confronterende scène is er een waarbij een aantal proefpersonen telkens foto’s van twee mensen te zien krijgt met de vraag: wie zou jij redden uit een oorlog? Farifteh licht tijdens een interview toe waarom ze dit wilde filmen: ‘Is er een empathieladder? Een volgorde waarin we met mensen empathie hebben? We maken namelijk keuzes op basis van waar ze vandaan komen en hoe wij ze zien.’ De proefpersonen vinden het allemaal ongemakkelijk – onmogelijk zelfs – om te kiezen tussen bijvoorbeeld een witte vrouw of een vrouw van kleur met hoofddoek. Maar ze móeten kiezen. Dus maken ze subjectieve keuzes: ‘Zij kijkt iets zieliger.’ ‘Haar uitstraling is liever.’
Er is natuurlijk geen goed antwoord te geven. Zulke keuzes zouden dan ook niet bij individuen moeten liggen, vindt Farifteh, maar bij rechtvaardige, collectieve systemen. Al komt zo’n systeem wel voort uit individuele empathie. ‘Die empathie moeten we opschalen zodat het voor iedereen geldt, ongeacht wie ze zijn en of we vinden dat ze het verdienen.’
Dat is in het ideale geval. In Nederland merkt Farifteh echter dat sociale voorzieningen worden afgeschaald, zoals de vluchtelingenopvang. ‘Dan krijgen we zulke schrijnende taferelen dat mensen het niet meer kunnen aanzien en zelf maar gaan helpen door bijvoorbeeld tenten uit te delen in Ter Apel. Maar kiezen wie ze redden doen ze op basis van die hele subjectieve voorwaarden. Wat gebeurt er dan met die mensen die buiten ons blikveld vallen?’
Farifteh heeft ook een baby gefilmd. Tijdens de opnames begon die te huilen. Kijkers vinden het hartverscheurend en beginnen er vaak over tegen haar. Farifteh: ‘Dat is ook hartverscheurend, maar je weet dat deze baby daarna veilig naar huis gaat. Ik laat ook beelden zien van Ter Apel waar je een baby in de regen ziet huilen.’ Niemand begint over díe baby. ‘Terwijl zij ook hartverscheurend huilt en waarschijnlijk nog urenlang buiten in de regen heeft gestaan.’ Waarom zorgt dat niet voor kortsluiting in je hoofd, kun je je afvragen als je de documentaire kijkt.