Dubbel gestraft: diepgravende docuserie toont mensonterende misstanden gevangeniswezen

De man met de bos sleutels. Zo typeert advocaat Veerle Hammerstein de functie van bewaker van een vrouwengevangenis. Oftewel: de man met de macht. ‘Vanuit zijn functie moet hij te vertrouwen zijn,’ zegt ze in Dubbel gestraft, de nieuwe zesdelige documentaireserie van Jessica Villerius. In een paar zinnen schetst de advocaat hoe afhankelijk gevangenen zijn van de mensen die hen van overheidswege moeten beschermen, officieel penitentiaire inrichtingsmedewerkers (PIW’ers).  

‘’s Ochtends, de deuren worden opengedaan, dat is een PIW’er. Die bepaalt op welk moment jouw deuren worden opengaan en gedurende de dag is het de PIW’er die bepaalt wanneer jij je cel in moet, wat je dagbesteding is, of je naar je werk in de PI mag, op welke manier je naar je werk mag, wanneer je weer terug mag,’ legt Hammerstein uit. Dat de Nederlandse vrouwengevangenissen (ons land telt er drie) broeinesten zijn voor machtsmisbruik, bleek al uit het tweedelige Zitten en zwijgen (2023), waarin Villerius en haar team ernstige misstanden – aanranding, verkrachting, uitblijvende medische zorg – aan de kaak stelden. In Dubbel gestraft vervolgen de makers hun weg. Dit keer komen ook mannen- en jeugdgevangenissen aan bod.  

Wie de hoop had dat Zitten en zwijgen behalve tot Kamervragen en een maatschappelijk debat ook tot fundamentele en structurele veranderingen in gevangenissen zou leiden, komt bedrogen uit. In Dubbel gestraft vertellen nieuwe slachtoffers hun verhaal: ze zijn betast, getreiterd, geïntimideerd en gecontroleerd door nieuwe daders, die hen in de rechtszaal rustig aanduiden als ‘zombie’ of ‘gratenpakhuis’. Directies verkiezen nog altijd liever de doofpot dan actie en verantwoordelijkheid. 

Dat deze serie zes afleveringen beslaat, zegt alles over de aard en ernst van deze wanpraktijken, die allang niet meer kunnen worden afgedaan als incidenten. Villerius maakt andermaal haarfijn duidelijk dat deze (ex)gedetineerden niet alleen hun vrijheid verliezen, maar ook hun zelfbeschikkingsrecht, waardigheid en veiligheid. En zoals we van haar gewend zijn, gaat ze diepgravend te werk: naast slachtoffers en hun advocaten, spreekt ze ook nabestaanden, artsen en dappere medewerkers die het zwijgen doorbreken. Er wordt om wederhoor verzocht, verhalen worden meer dan gedubbelcheckt. 

 Zoals dat van een zwangere vrouw die vertelt dat ze tijdens haar hechtenis meermaals door de bewaker die haar misbruikte, in zijn privéauto naar het ziekenhuis is vervoerd. Een controle bij het ziekenhuis en van de lijst met officiële ritgegevens, strookt met haar verhaal. Ook kiest ze uit vijf foto’s van auto’s feilloos degene met daarop die van de betreffende bewaker. ‘Ik heb haar ook nog nooit op een leugen kunnen betrappen,’ zegt Villerius. Je zou willen dat gevangenisdirecties net zo integer en voortvarend te werk gingen.