Grensoverschrijdend gedrag

Tijdens de promotietournee voor Grensen deed Erika Fatland eind 2017 ook Kirkenes in het hoge noorden van Noorwegen aan. Die literaire bijeenkomst was bijzonder, aldus Fatland (37). ‘Het was de enige zo vlak bij de grens en ook de enige waarbij mensen aanwezig waren die figureerden in het boek.’

In Grensen, in Nederland verschenen als De grens, doet zij verslag van haar reis langs de Russische grens, de langste landsgrens ter wereld, goed voor 60.932 kilometer. Maar de man die haar had rondgeleid in Kirkenes en het intrigerende grensgebied – minder dan acht procent van de totale Noorse grens – moest het af laten weten bij de boekpresentatie. Degene die haar bijstond als ‘onbezoldigd persoonlijk assistent’ en haar bijvoorbeeld in contact bracht met een ooggetuige van de bevrijding van Kirkenes op 25 oktober 1944 door het Rode Leger, liet verstek gaan. Frode Berg, gepensioneerd grenswacht en organisator van de boekpresentatie, was enkele weken daarvoor door de Russen opgepakt op verdenking van spionage. Hij zat gevangen in Moskou. Een heel gewone Kirkenesser was wereldnieuws geworden.

‘Iedereen was geschokt,’ herinnert Fatland zich. ‘Niemand kon geloven dat zo’n aardige man een spion was. Het moest een vergissing zijn óf de Russen hadden hem een streek geleverd. Pas maanden later bleek dat ze wel degelijk een zaak hadden. Aan een journalist die toegang tot hem kreeg, vertelde Frode dat hij als geldkoerier voor de Noorse inlichtingendienst werkte.’

Erika Fatland is cultureel antropoloog en schrijver. Als achttienjarige raakte ze in de ban van Rusland toen ze vanuit Helsinki, waar ze haar middelbare school afmaakte, mee kon op een bustrip voor bejaarde Finnen. De eerste stop was in Vyborg: voor de Tweede Wereldoorlog nog een van de mooiste steden van Finland maar nu Russisch grondgebied. ‘De stad viel van ellende uit elkaar, zoals dingen alleen in Rusland uit elkaar kunnen vallen. Daarnaast droop de melancholie ervan af: sombere kleding, nergens een lachend gezicht op straat. Onder de reisgenoten waren mensen die afkomstig waren uit Vyborg en nooit meer terug waren geweest. Sommigen barstten in tranen uit. Dat was mijn eerste indruk.’

Maar ook als scholier in Ølen, een dorp in het zuidwesten van Noorwegen, was ze al geïmponeerd geweest. ‘Het waren de jaren negentig, we hadden nog oude landkaarten van de Sovjet-Unie. Die werden op een goed moment vervangen. Ik weet nog dat ik ernaar keek en onder de indruk was: Rusland was zo groot! Mensen spraken er wel over, ze waren misschien bang voor Rusland, zoals mijn ouders tijdens de Koude Oorlog, echt bang voor de rode knop in het koffertje, of je hoorde iets over Jeltsins drankzucht, schandaaltjes. Maar het besef dat we buren waren was er niet.’

Voor haar eindscriptie antropologie, intussen had ze Russisch geleerd, vertrok ze voor veldwerk naar Beslan in de Noord-Kaukasus, vier jaar na de Tsjetsjeense gijzelingsactie in de school. ‘Ik wilde de naweeën onderzoeken, kijken hoe een gemeenschap doorleeft na zo’n tragedie.’ Alleen als vrijwilliger voor het Russische Rode Kruis lukte het haar toegang krijgen, op voorwaarde dat ze 10.000 dollar kon overleggen om de benodigde bodyguards te bekostigen. ‘Dat laatste kreeg ik twee weken voor vertrek te horen uit Moskou.’ Toen haar scriptie af was, ging ze terug naar Beslan om er een boek te schrijven, zonder de theoretische verklaringen. ‘Wie weten beter dan de mensen die het aangaat wat hen is overkomen? Hun verhalen zijn krachtig genoeg.’

Sindsdien publiceerde ze onder meer Sovjetistan en De grens, een combinatie van reisverslag, geschiedenisboek en persoonlijke interviews. Alle veertien buurlanden heeft ze bezocht. Heeft haar beginvraag – wat het betekent om buur van Rusland te zijn – een gemene deler opgeleverd? ‘Allereerst is het een reis van contrasten. De gelijkenissen tussen Noorwegen en Noord-Korea zijn evident minimaal. Maar er is wel een overeenkomst: beide landen zijn nooit bezet geweest door Rusland of met Rusland in oorlog geweest.’

In de Netflixserie Occupied is precies dat het scenario (naar een idee van thrillerauteur Jo Nesbø): Rusland bezet Noorwegen. ‘Ik moet bekennen dat ik de serie niet heb gezien. En toen de serie hier op tv kwam, was ik in het buitenland. Ook de ophef heb ik gemist.’

Haar ambitieuze trip volbracht ze in verschillende etappes: eerst van Noord-Korea naar Nagorno-Karabach, toen van Georgië naar de Fins-Noorse grens; de Noordoostelijke Doorvaart bewaarde ze voor het laatst.

De Noorse grens wilde ze per kajak en te voet bereizen, dus vroeg ze haar vader mee. ‘Hij is een echt outdoortype. Dat is zijn religie, natuur geeft betekenis aan zijn leven. Hij heeft verschillende kajaks, een camper, alles wat je nodig hebt. Ik had nooit gekajakt, dus ik realiseerde me: als ik de grensrivier af wil peddelen, moet ik dat niet in mijn eentje doen. Dat zou te gevaarlijk zijn.’

Toen ze hun kajaks in het grenskantoor van Kirkenes wilden registreren, was daar een enthousiaste Frode Berg. ‘Ik was daarvoor op tv geweest om te praten over mijn grensproject. Ik had verteld dat mijn volgende etappe de Noors-Russische grens zou zijn. Dus hij wist dat ik eraan kwam. Grenzen zijn zijn passie en met name drielandenpunten; hij reisde de wereld over om die te bezoeken. Mijn project was dus een kolfje naar zijn hand.’

Ze herkent die fascinatie. ‘In een groot deel van de wereld is het passeren van een grens nog steeds een serieuze aangelegenheid. En fysiek stelt het weinig voor, een kleine overbrugging, maar vervolgens sta je in een compleet andere wereld.’

Heeft ze nog contact met Frode Berg? ‘Ik heb hem vorig jaar een berichtje gestuurd om hem te feliciteren met zijn vrijlating.’

Wat naar buiten kwam, was dat het om een mislukte operatie van de Noorse inlichtingendienst ging. ‘De Noren zijn vanaf het begin voor de gek gehouden door een dubbelagent in Rusland. Natuurlijk is het niet bevestigd, maar kennelijk was het een operatie met de CIA om informatie los te krijgen over de nucleaire onderzeevloot in het noorden van Rusland. De Russen waren er al lang van op de hoogte.’

Frode Berg werd gearresteerd met geld op zak om te versturen. ‘Wat ik nog steeds niet snap: waarom de geheime dienst iemand als hij zou gebruiken voor zo’n operatie. Hij werkte als grensofficial. Als zo iemand naar Rusland gaat, wordt hij in de gaten gehouden. Maar ook Frode zelf was zich terdege bewust van het risico dat hij liep. Daarom is het zo’n raar verhaal én nogal vernederend voor de Noorse regering. Ze hebben natuurlijk nooit erkend dat hij voor de Noorse inlichtingendienst werkte, maar ze hebben wel een schikking getroffen. Na zijn vrijlating kreeg hij een compensatie ter waarde van ruim 400.000 dollar.’

Voor de krant gaat Fatland I grenseland, het nog te verschijnen boek van collega Morten Jentoft over en met Frode Berg, recenseren. ‘Misschien dat het daarin duidelijk wordt.’