Acht oorlogspodcasts voor de bevrijding

In een tweekamerflatje aan de Reinkenstraat in Den Haag zaten in de Tweede Wereldoorlog zo’n dertig Joden ondergedoken. Van voor tot achter lag het appartement vol met matrassen. Mies Walbeehm, die haar huis openstelde voor iedere onderduiker, sliep zelf onder een tafeltje in de gang. Totdat ze werd verraden. In de nacht van 22 op 23 maart 1943 viel de Sicherheidsdienst het appartement binnen. Alle onderduikers, inclusief Mies, werden naar Hotel Oranje gebracht en vanaf daar gingen velen na een korte stop in Westerbork regelrecht naar Sobibor. Niet Mies: zij bleef in Hotel Oranje, werd verhoord, naar Kamp Vught gestuurd en… vrijgelaten?

Marloes Vernooijs en Richard Grootbod gaan in Het Haagse achterhuis op onderzoek uit. Ze reconstrueren Mies’ leven, gaan op zoek naar de verrader en vertellen alles op zo’n vlotte, meeslepende manier dat je blijft luisteren. Een WO2-podcast zoals je ‘m eigenlijk het liefst zou horen, en ook nog eens één met een vrouwelijke verzetsstrijder in de hoofdrol.

Het was één van de bekendste vormen van verzet: radio maken én radio luisteren. Deze tiendelige podcast van Beeld en Geluid en ervaren podcastmaker Peter de Ruiter gaat over alles wat met radio in oorlogstijd te maken heeft.

De eerste vijf afleveringen focussen op Radio Herrijzend Nederland, een zender uit een bevrijd Eindhoven, opgezet in de Philipsfabriek. Daar werden zelfs speciale radiootjes voor gemaakt: ‘luistervinken’ die alleen die zender konden ontvangen.

Vanaf aflevering zes verschuift de aandacht naar andere vormen van radio tijdens de oorlog, zoals de propagandistische Nederlandsche Omroep en Radio Oranje. Met tien afleveringen van zo’n drie kwartier is het een forse serie, maar het sterke sounddesign en het gebruik van archiefmateriaal maken het luisteren de moeite waard.

In de nacht van 21 op 22 januari 1943 vond er een grote razzia plaats in Het Apeldoornsche Bosch, een Joods psychiatrisch ziekenhuis. Zo'n duizend patiënten, medewerkers en kinderen werden op vrachtwagens geladen - was het niet naast elkaar, dan was het wel op elkaar - terwijl het gekrijs mijlenver te horen was.  De leiding lag bij Ferdinand Aus der Fünten. Het was niet zijn eerste razzia, maar wel zijn grootste.

Podcastmaker Rick Blom (Fout) doet in De Jodenjager onderzoek naar Aus der Fünten en beantwoordt daarmee ook de brede vraag ‘hoe verander je van een normaal mens in een monster?’ Blom praat met internationale experts, bezoekt plaatsen als Westerbork en vergeet geen enkel detail. De stof is nogal zwaar, waardoor je één aflevering soms beter in twee delen kan luisteren. Dat neemt niet weg dat je door deze podcast de mensheid in oorlogstijd een beetje beter leert kennen – zowel die van toen als van nu.

Alex Kurzem had een rustig bestaan in Australië, tot hij halverwege de jaren negentig eindelijk het verhaal van zijn kindertijd vertelde. Hij groeide op in de Baltische staten in een Joods gezin. Toen zijn hele familie werd uitgemoord door de nazi’s wist hij te ontkomen. Uiteindelijk werd hij onder de hoede genomen door een bataljon SS’ers, die hem als een soort mascotte behandelden.

Het verhaal werd een boek en een documentaire, maar het was zo ongelooflijk dat het ook vaak afgedaan werd als ‘holocaust hoax’. De Canadese journalist Dan Goldberg volgt het verhaal al jaren en probeert in deze serie vol onverwachte wendingen eindelijk achter de echte waarheid te komen.

In augustus 1944 kreeg de verzetskrant Trouw een keuze van de Duitsers: stoppen met de krant of de dood van 23 medewerkers. Al in de tweede aflevering van de podcast Het Ultimatum wordt duidelijk dat de krant ervoor koos door te gaan, met alle gevolgen van dien. De rest van de serie duikt in de nasleep van die beslissing.

Journalist Robin de Wever zoekt antwoorden op vragen als: hoe kwam de Trouwgroep tot dit besluit? Wat zijn de gevolgen tachtig jaar later? En waarom woog de krant zwaarder dan 23 levens? Het Ultimatum is een van de vele oorlogspodcasts van dit jaar, maar onderscheidt zich door te laten zien hoe zo’n keuze decennialang schuurt, waarbij vooral de gesprekken met nabestaanden indruk maken.

De podcast is gemaakt in samenwerking met Nationaal Monument Kamp Vught en Trouw, al voelt die laatste soms iets te aanwezig. De krant wordt herhaaldelijk geprezen om haar rol in het verzet, waardoor het verhaal minder kritisch en gebalanceerd aanvoelt dan gehoopt.

Net voor de Nederlandse oorlogsarchieven van het Nationaal Archief werden vrijgegeven aan het grote publiek – met alle gevolgen van dien – verscheen de podcast De Nederlandse bewaaksters van Auschwitz.

Van de 25.000 Nederlanders die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog aansloten bij de SS werkten er 24 als bewaker in Auschwitz, waarvan negen vrouwen. Historisch onderzoeker Stijn Reurs en EenVandaag-verslaggever Harm van Atteveld proberen in deze zesdelige serie te achterhalen wie deze vrouwen waren en wat ze dreef. Om deze vragen te beantwoorden, raadpleegden ze het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging en gingen ze op zoek naar nabestaanden en ooggetuigen uit de kampen. De herinneringen aan de Nederlandse Aufseherinnen van bijvoorbeeld verzetsstrijder Selma van der Perre zijn hartverscheurend.

Hoewel de serie zeer zorgvuldig is opgezet – er is duidelijk lange tijd onderzoek gedaan –missen er ook nuances. De keuzes van de jonge vrouwen (het merendeel was 17, 18 jaar) zijn fout, maar er wordt maar zijdelings melding gemaakt van het feit dat solliciteren naar een kantoorbaan bij kamp Vught is iets anders is dan vrijwillig kampbewaakster worden bij Auschwitz. Reurs en van Atteveld confronteren familieleden die soms van niets wisten van het verleden van hun moeder. En hoewel ze zich hardop afvragen of ze er wel goed aan doen, doen ze het toch. Wellicht was het interessanter geweest als er dieper kon worden ingegaan op de drijfveren van de vrouwen. Met alleen de archieven en verhalen uit derde hand wordt de waaromvraag niet beantwoord.

Tot het einde van de Tweede Wereldoorlog stond op de Grote Markt in Groningen een berucht gebouw: het Scholtenhuis, ook wel ‘het voorportaal van de hel’ genoemd. Dit regionale hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst was een plek waar Nederlandse verzetsstrijders werden gevangengenomen, verhoord en gemarteld.

Podcastmaker Marijke Meems ontdekt tot haar verbijstering dat haar oma destijds mogelijk als schoonmaker in het Scholtenhuis heeft gewerkt. Deze onthulling vormt het startpunt van de rauwe podcast Fout bloed, waarin Meems niet alleen antwoorden zoekt, maar ook geconfronteerd wordt met intergenerationeel trauma.

Omdat Meems haar oma nauwelijks kende – ze was nog jong toen zij overleed – gebruikt ze het schrijven van brieven om dichter bij haar te komen. Een fijne tactiek, want zo leer je als luisteraar niet alleen haar oma, maar ook Meems beter kennen.

Fout bloed blijft hangen door de openhartige en emotionele manier waarop het verhaal wordt verteld.

Stephanie Biesheuvel komt uit een grote, gezellige Jordanese familie. Maar als ze zich meer gaat verdiepen in haar familiegeschiedenis, blijkt die inktzwart. De ouders, broers en zussen van haar oma hadden zich in de Tweede Wereldoorlog aangesloten bij de bezetter, waren lid van bij organisaties als de SS en werkten als kampbewaker. Er is zelfs sprake van dat haar familie verantwoordelijk is voor het verraad van Anne Frank. In Het verraad van de Jordaan ontrafelt Biesheuvel alle pijnlijke familiegeheimen. Helaas kent de podcast vrij veel herhaling en leidt de voice-over nogal af: Biesheuvel legt op élk woord een verbaasde nadruk.