Streamingtips: tien recente films over de Tweede Wereldoorlog

Nadat hun Poolse oma is overleden trekken de neurotische David (Jesse Eisenberg) en zijn losbollerige neef Benji (Kieran Culkin) met een Holocaust tour door Polen. De twee waren ooit beste vrienden, maar zijn de laatste jaren nogal uit elkaar gegroeid. Voor de tour komen ze weer samen en in Polen zullen David en Benji zichzelf, elkaar en hun familiegeschiedenis beter leren begrijpen. Fantastische mix van humor en drama, die regisseur Eisenberg ondanks het kolossale gewicht van het Joodse verleden, prima in balans weet te houden. Niet in het minst dankzij de indrukwekkende, Oscarwinnende vertolking van acteur Kieran Culkin, die als de gekwelde Benji af en toe ‘a real pain’ kan zijn, maar de kijker nooit onberoerd zal laten.

In haar boek Atlas van een bezette stad (2019) legt schrijver/filmmaker Bianca Stigter minutieus vast wat zich in Amsterdam tijdens de oorlogsjaren heeft afgespeeld. Van wijk tot wijk, en van straat tot straat. In Steve McQueens monumentale documentaire horen we voorgelezen fragmenten uit de Atlas, terwijl we uitsluitend beelden van Amsterdam tussen 2020 en 2023 te zien krijgen. Dus lege straten vanwege corona, burgerverzet tegen de verplichte vaccinatie, en grote demonstraties tegen racisme, fascisme, en de opwarming van de aarde. Maar ook de ‘bevrijding’ na corona, zomer in het Vondelpark en ijspret op de bevroren grachten. McQueen laat heden op verleden botsen, met een welhaast hypnotiserend resultaat.

VPRO Cinema Extra sprak uitgebreid met Steve McQueen over De bezette stad. Bekijk de aflevering

Het promotiemateriaal van The Great Escaper doet een zoveelste koddige feelgoodfilm over een krasse knar vermoeden, in de lijn van The Unlikely Pilgrimage of Harold Fry. Maar nee, dit Britse drama heeft meer gemeen met een bescheiden film als The Straight Story. Het waargebeurde verhaal draait om een negentigjarige WOII-veteraan (Michael Caine) die met instemming van zijn vrouw (Glenda Jackson) hun verzorgingshuis ontvlucht om een D-day-herdenking in Normandië bij te wonen. Een tikje sentimenteel maar ook verfrissend eenvoudig en oprecht verteld, met prachtig spel van de hoogbejaarde hoofdrolspelers. Jackson (87) overleed kort na de opnames.

Ingetogen, detailrijke vertelling over het lot en de levens van de Duitse verzetsstrijders Hilde (Liv Lisa Fries) en Hans Coppi (Johannes Hegemann), die tijdens WO II lid waren van verzetsbeweging Het Rode Orkest. In dit door de tijd springende relaas volgen we hoe de twee verliefd worden, en de ietwat brave Hilde meer en meer betrokken raakt bij het groepje vrijdenkers waartoe Hans behoort. Scènes van Hildes uiteindelijke arrestatie, waarmee de film opent, en haar tijd in de gevangenis – ze is dan al hoogzwanger – worden afgewisseld met liefdevolle, subtiele flashbacks over de zomer waarin de twee elkaar vonden. Een waargebeurd verhaal over het belang van medemenselijkheid in crisisperioden.

In haar nieuwe documentaire verweeft filmmaker Sandra Beerends (Ze noemen me Baboe) talloze archiefbeelden, foto’s en ander filmmateriaal tot een levendig portret van de Joodse gemeenschap van vooroorlogs Amsterdam. Daarbij voert ze het fictieve personage Rusha op, een jonge Joodse vrouw die in de brieven die ze stuurt naar haar geëmigreerde broer Max vertelt over het leven in de stad. Op de voice-over (ingesproken door Rifka Lodeizen) horen we haar praten over de nesjomme (het Jiddische woord voor ‘ziel’) van Amsterdam, en vertelt ze over personen die velen nu alleen nog maar kennen van straatnaambordjes. Een erg geslaagde geschiedenisles in videodagboekvorm.

Toen regisseur Luuk Bouwman onderzoek deed voor zijn ijzersterke docu Allen tegen allen (2019), over fascisme in vooroorlogs Nederland, stuitte hij op onbekend archiefmateriaal over Jan Teunissen (1898-1975). Deze Haagse cineast, die met Willem van Oranje (1934) de eerste Nederlandse geluidsfilm maakte, ging in WOII voor de nazi’s werken en groeide uit tot ‘de Nederlandse Leni Riefenstahl’. Bouwman schetst aan de hand van audio-interviews, amateurfilms, brieffragmenten en propagandabeelden een even fascinerend als ontluisterend portret van Teunissen. En brengt zo een obscuur stuk geschiedenis aan het licht. Op IDFA bekroond als beste Nederlandse film.

In deze biopic volgen we de laatste maanden van Vidkun Quisling (Gard B. Eidsvold), leider van de Noorse marionettenregering tijdens de Tweede Wereldoorlog. Quisling beweerde tot zijn laatste adem onschuldig te zijn en altijd in het belang van Noorwegen te hebben gehandeld. De film draait vooral om de gesprekken tussen Quisling en Peder Olsen (Anders Danielsen Lie), de spiritueel adviseur die hem bijstond tijdens zijn rechtszaak en uiteindelijke executie. Dit deels op Olsens dagboeken gebaseerde drama van regisseur Erik Poppe – vooral bekend van Utøya 22. Juli (2018), over de aanslag op het gelijknamige eiland door neo-nazi Anders Breivik – is een beklemmende ervaring, mede door het sterke acteerwerk van Eidsvold en de indringende cinematografie.

Voor nazicineast Leni Riefenstahl draaide alles om beeldvorming. Niet alleen in haar werk, maar ook in haar eigen leven. Dat wordt scherp belicht in deze doortimmerde docu, die is samengesteld uit filmbeelden, interviewfragmenten en onthullend materiaal uit haar nalatenschap. Was de regisseur van die baanbrekende propagandafilms nou puur een naïeve vakvrouw, een overtuigde nazi, of iets ingewikkelds ertussenin? Dit portret velt geen expliciet oordeel, maar maakt wel gehakt van Riefenstahls eigen slachtoffernarratief. En voelt thematisch akelig actueel.

Kaal en streng, maar betoverend mooi historisch drama over een Italiaans bergdorpje aan het einde van WO II. We volgen de bewoners in alle vier de seizoenen, maar zoomen in op een gezin met zeven kinderen, en in het bijzonder op de oudste dochter van dat stel, Lucia, die valt voor de gedeserteerde soldaat Pietro. Regisseur Maura Delpero schreef ook het scenario en ze laat in Vermiglio een patriarchale berggemeenschap zien zonder (modern) oordeel, zodat de gebeurtenissen kunnen verrassen en daardoor des te meer ontroeren. Italiaanse inzending voor de Oscars.

De Britse sergeanten Mike Lewis en Bill Lawrie, die als cameramannen deel uitmaakten van de Film and Photographic Unit van het Britse leger, waren in 1945 getuige van de bevrijding van concentratiekamp Bergen-Belsen. Ze filmden er dagenlang uitgemergelde gevangenen en bergen met lijken. Deze 36 minuten durende documentaire What They Found, geregisseerd door Sam Mendes (American Beauty, 1917), ondersteunt de geluidloze opnamen met de getuigenissen van Lewis en Lawrie die in de jaren tachtig werden afgenomen. Daarin vertellen ze onder meer dat ze de gruwelijkheden enkel verdroegen door de camera te hanteren als een beschermende muur tussen henzelf en het onvoorstelbare. Het belang van hun onverdraaglijke beelden schuilt in het feit dat ze uniek zijn, niet ontkend kunnen worden en onweerlegbaar bewijs vormen van het bestaan van vernietigingskampen en dus de Holocaust.