De Schotse 'performer' Tilda Swinton is ondefinieerbaar, markant en uniek

Venetië, september 2018. Tijdens de persconferentie voor de horrorfilm Suspiria pakt actrice Tilda Swinton een brief van haar hoogbejaarde Duitse collega Lutz Ebersdorf, die in de film dr. Klemperer speelt. Regisseur Luca Guadagnino kijkt geamuseerd toe wanneer een bloedserieuze Swinton zegt: ‘Lutz Ebersdorf kan er helaas niet bij zijn, maar hij heeft ons wel een brief gestuurd. Ik hoop maar dat ik zijn handschrift kan lezen.’ En dan begint ze.

‘Geachte dames en heren van de pers. Ik kan u hier helaas niet persoonlijk begroeten, want ik ben erg op mijn privacy gesteld. Toen Luca me deze rol aanbood, vroeg ik hem: “Waarom? Waarom koos je uit zo veel geschiktere kandidaten mij.” Hij vertelde me dat het publiek een nieuw gezicht wel zou waarderen. Ik dacht: waarom niet? Warum denn nicht? Het wordt vast leuk, en dat was het ook. Hoewel ik sterk vermoed dat Suspiria de enige film is waarin ik ooit te zien zal zijn, vind ik het leuk werk. En ik vind het ook niet erg om vroeg op te staan…’

Als ze klaar is met lezen vraagt een journalist of het niet Swinton zelf is die dr. Klemperer speelde, maar ze houdt stug vol. ‘Wie ik? Nee, echt niet!’

In deze anekdote zit al veel van wat de Schotse actrice uniek maakt. Om te beginnen dat ze helemaal geen actrice is. Althans, dat vindt ze zelf. Swinton ziet zichzelf eerder als performer en daar past het lezen van Ebersdorfs brief (de ‘performance’) natuurlijk prima in. Dat het publiek blij zal zijn met een fris gezicht is ook typisch Swinton, want ze zorgt er altijd voor dat ze er bij elke nieuwe rol compleet anders uitziet. In tegenstelling tot veel acteurs en actrices, die in alle rollen duidelijk herkenbaar zijn als zichzelf. Het heeft alles te maken met identiteit, die voor Swinton vloeibaar is, net als gender overigens, zodat het voor haar geen enkel probleem is om ook – en zeer overtuigend – de rol van de oude dokter Klemperer te spelen.

Leeftijd, gender en uiterlijk zijn nooit een beperking geweest voor de 1,80 meter lange Swinton, die met haar hoge jukbeenderen, onopgemaakte gezicht en vaak kortgeknipte haar altijd een ondefinieerbare en bijzonder androgyne verschijning is geweest. En dat is nergens meer het geval dan in Sally Potters Orlando (1992), waarin ze de onsterfelijke titelheld Orlando speelt, die we in de film volgen van de zeventiende tot en met de twintigste eeuw. De ene keer als man, de andere keer als vrouw (of zoals Orlando zelf zegt: ‘Same person. No difference at all’).

Orlando zou de grote internationale doorbraak worden voor Swinton. Dat wil zeggen: op festivals, want het zal daarna nog zeker tien jaar duren voordat ook het gemiddelde bioscooppubliek kennis met haar zal maken.

Eerst terug naar het begin. Katherine Matilda Swinton wordt op 5 november 1960 geboren in Londen. Als dochter van de Schotse generaal-majoor Sir John Swinton en de Australische Judith Balfour. De Swintons zijn een adellijke Schotse familie die teruggaat tot de negende eeuw en er is thuis veel aandacht voor kunst en geschiedenis. Ook discipline is belangrijk. Als kind wordt Tilda naar drie verschillende kostscholen gestuurd. Dat wordt een eenzame en traumatische ervaring, want in 2012 bekent Swinton in The Guardian: ‘Ik denk dat ik in die vijf jaar zo goed als geen woord heb gesproken.’

Aan de prestigieuze Cambridge University zal ze de studies sociale en politieke wetenschappen en Engelse literatuur afronden, maar ook dat biedt uiteindelijk weinig voldoening. Swinton vindt haar plek pas wanneer ze gaat acteren. De allereerste film waarin ze speelt is Caprice (1986), de afstudeerfilm van haar goede vriendin Joanna Hogg. Maar het is vooral de samenwerking met avant-gardefilmmaker Derek Jarman (1942-1994) die bepalend zal zijn voor haar verdere carrière. De twee ontmoeten elkaar in 1985 en zullen samen zeven speelfilms maken, waaronder Caravaggio, Edward II en The Last of England.

Het zijn geen films voor een groot publiek. Ze zijn experimenteel, homo-erotisch en politiek geëngageerd, maar het is vooral de manier van werken die zo bij Swinton blijkt te passen dat ze die haar verdere filmleven zal opzoeken. Ook nadat Jarman in 1994 is overleden aan de gevolgen van aids.

Met Jarman werkte Swinton namelijk altijd al vanaf het allereerste begin aan de invulling van een rol. Ze heeft zo de ruimte om ideeën te opperen, die vaker wel dan niet in de film belanden. Voor Swinton is deze vorm van coauteurschap essentieel om met iemand te kunnen werken. En blijkbaar kan ze dat op een manier die de visie van de regisseur alleen maar versterkt, want na Jarman zal Swinton heel productieve samenwerkingen aangaan met verschillende andere, internationale filmauteurs. Onder wie de al eerdergenoemde Joanna Hogg (na Caprice nog The Souvenir I en II en The Eternal Daughter), Wes Anderson (Moonrise Kingdom, The Grand Budapest Hotel, Isle of Dogs, The French Dispatch, en Asteroid City), Jim Jarmusch (Broken Flowers, Only Lovers Left Alive, en The Dead Don't Die), Luca Guadagnino (The Protagonists, Io sono l’amore, A Bigger Splash, en Suspiria), Bong Joon Ho (Snowpiercer en Okja) en Pedro Almodóvar (The Human Voice en The Room Next Door). Zonder meer een indrukwekkend genreoverschrijdend en grensverleggend rijtje films.

Af en toe laat Swinton – die door haar markante uiterlijk elke rol iets spannends en onvoorspelbaars meegeeft – zich verleiden door Hollywood. De eerste keer dat het grote publiek haar ziet is in 2005 als Jadis, de Witte Heks in The Chronicles of Narnia. Voor haar rol als ijskoude advocate in het politieke drama Michael Clayton krijgt ze de Oscar voor beste bijrol, en als The Ancient One is ze te zien in de Marvelfilms Doctor Strange en Avengers: Endgame. Maar dergelijke grote films zijn slechts uitstapjes. Alleen in films waarin haar ideeën en meningen op prijs worden gesteld voelt Swinton zich echt op haar gemak.

In Eye Filmmuseum begint op 28 september Ongoing, een unieke tentoonstelling over een unieke performer. Bij hoge uitzondering mocht Swinton zelf deze tentoonstelling cureren. Ze streepte maanden in haar overvolle agenda weg om dat goed te kunnen doen, benaderde bevriende regisseurs om met nieuw werk te komen en liet de kamer waarin zij in de jaren tachtig met Joanna Hogg woonde volledig nabouwen. Alles om de bezoeker een unieke en authentieke ervaring te kunnen bieden.

En haar overleden mentor Derek Jarman wordt niet vergeten. Integendeel. In de catalogus van de tentoonstelling richt Swinton zich tot hem in een emotionele en poëtische brief: ‘Er is een heel fijn filmmuseum in Amsterdam – toepasselijk The Eye geheten – dat mij een show heeft gegeven. Een tentoonstelling waarin ik kan reflecteren op wat ik al die jaren heb uitgespookt. Het is nauwelijks te geloven dat ik zoiets zou aandurven, en toch, tegen al mijn eigen verwachtingen in, heb ik het gedaan. Maar de enige reden dat ik het durfde, is vanwege de enorme schat die ik dankzij jou heb opgebouwd: een eeuwig voortdurend, levensreddend geluk, dat ik vond op de adembenemende reizen die ik in vier decennia – tot dusver – heb afgelegd met een handvol fantastische kameraden, met wie ik werkte in vriendschap en gedeelde nieuwsgierigheid. Als een echo van wat ons ooit bond, toen ik naar je toe kwam om te praten over een film en negen jaar lang zo goed als niet van je zijde ben geweken. Je zei altijd dat jij de erfgenaam was van al je voorgangers, mentoren en idolen. Dat zij jouw gezelschap waren – en dat wij dat ook waren. Dus gaan we vooruit, verder, en met een geest die blijft groeien. Richting nieuwe aanplant, levensbevestigend licht, verse sneeuw.’

De expositie Ongoing is van 28 september 2025 tot en met 8 februari 2026 te bezoeken in Eye Filmmuseum te Amster­dam