The Death of Stalin is nog actueler en urgenter geworden

Begin 2018 zou The Death of Stalin in première gaan in Moskou. De Brits-Amerikaanse film, een wrang-komische reconstructie van de chaos rond het overlijden van Jozef Stalin in 1953, was probleemloos door de Russische filmkeuring gekomen. De Engelstalige dialogen waren nagesynchroniseerd en er was een persdag georganiseerd met leden van de cast en crew. Toen volgde er op de valreep een voorvertoning in het Kremlin en werd er alsnog een dikke streep door de landelijke release gezet. Een woordvoerder van de overheid noemde de film in een verklaring gemeen, weerzinwekkend, beledigend en ongeschikt voor het Russische publiek.

Destijds baarde dit nieuws buiten Rusland nog enig opzien, maar zeven jaar later is het vooral opmerkelijk dat zo’n kritische westerse productie daar aanvankelijk überhaupt groen licht kreeg. Het illustreert hoeveel er intussen is veranderd: Rusland is weer een ouderwetse dictatuur, in strijd met Europa en met Stalin als gerehabiliteerde volksheld.

Deze ontwikkeling heeft de venijnige satire van The Death of Stalin – zaterdag 18 oktober te zien bij de VPRO op NPO 3 – alleen maar actueler en urgenter gemaakt. De paranoia van Sovjetkopstukken als Chroesjtsjov (Steve Buscemi), Malenkov (Jeffrey Tambor) en Beria (Simon Russell Beale) neemt in de film absurde vormen aan, maar moet voor onderdanen van Poetin pijnlijk herkenbaar zijn. En voor politici en ambtenaren in veel andere landen trouwens ook.

Rond de Nederlandse bioscooprelease van The Death of Stalin, in mei 2018, spraken we met regisseur en coscenarist Armando Iannucci, bekend van vlijmscherpe politieke komedies als In the Loop (2009) en de HBO-serie Veep (2012-2019).

Buiten Rusland wordt de film goed besproken, maar er klinkt ook wat kritiek. Over historische details, en over de vraag of het wel verantwoord is om te lachen om een massamoordenaar die miljoenen slachtoffers maakte. Begrijpt u dat?
Armando Iannuci: ‘Het is welhaast onmogelijk om níét om deze geschiedenis te lachen. Als je de gebeurtenissen rond Stalins dood als een ernstig drama zou verbeelden, zou je de absurditeit ervan tekortdoen, hoe afschuwelijk de context ook is. Om de film enigszins geloofwaardig te houden, hebben we de waarheid hier en daar zelfs afgezwakt. Neem de openingsscène, waarin Stalin een concert op de radio hoort en daar graag een elpeeopname van wil hebben. Omdat zo’n opname niet is gemaakt, wordt in paniek besloten het concert direct nog eens uit te voeren. Vervolgens valt de dirigent van de zenuwen flauw, waarop in alle haast een vervanger moet worden geregeld. Dat is allemaal echt gebeurd, alleen werd er in werkelijkheid eerst een vervanger gevonden die te dronken was om te kunnen dirigeren, zodat ook die weer vervangen moest worden. Dat stukje hebben we maar weggelaten, omdat we vreesden dat kijkers het te vergezocht zouden vinden.’

Zo volgt de ene kluchtige scène op de andere. Toch is dit bepaald geen klassieke komedie.
‘Nee, zeker niet. Van meet af aan stond vast dat de humor moest voortkomen uit de stommiteit van het regime. Over het geweld en de verschrikkingen hebben we geen grappen gemaakt. De humor mocht de horror niet relativeren, maar moest die juist versterken. Ik wilde geen ontspannen lach oproepen, maar een nerveuze, verstikkende lach. Het was steeds een kwestie van zoeken naar de juiste balans, vanaf het schrijfproces tot in de postproductie. Zo heb ik in de montage alsnog nog wat gewelddadige scènes geschrapt, maar ook wat komische momenten, om het geheel evenwichtiger te maken.’

De film is gebaseerd op een Frans stripboek. Zat die mix van humor en horror daar ook al in?
‘Ja, de ambigue toon van de strip sprak me direct aan. Ik liep al een poos rond met het idee om een satirische film over een fictieve dictator te maken, omdat autocratische leiders momenteel de wind in de zeilen lijken te hebben. Maar ik had nog geen goed verhaal bedacht. Toen ik de strip las, dacht ik: dit is wat ik zoek. Dat het waargebeurd was, maakte het alleen maar sterker.’

Vond u het belangrijk om historisch accuraat te blijven?
‘We permitteerden onszelf bij het schrijven veel vrijheid. De dialogen hebben we helemaal zelf verzonnen, we hebben gebeurtenissen weggelaten en samengevat. Maar ik vond het belangrijk dat de essentie zou kloppen. Niet alleen de grote lijnen van het verhaal, maar vooral ook de sfeer, de paranoia die in die tijd heerste. Daar hebben we veel onderzoek naar gedaan en Russen die de film hebben gezien, zeggen dat het gevoel goed is gevat.’

Zijn er dan veel Russen die de film hebben gezien?
‘Ja, ondanks het verbod wordt hij daar massaal bekeken. Volgens een poll in The Moscow Times zou zo’n zestig procent van alle Russen van plan zijn de film te zien. Zo’n verbod slaat in deze tijd natuurlijk ook nergens op, als je ergens clandestien aan films kunt komen is het wel in Rusland.’

In hoeverre wilt u met de film commentaar leveren op het heden?
‘Dat was wel een van mijn voornaamste motieven. De geest van die Stalintijd, waarin iedereen elkaar wantrouwde en politici zich steeds dubieuzer gingen gedragen, voelt nu soms weer akelig dichtbij. En echt niet alleen in Rusland. Het was een bewuste keuze om in de film niet overdreven veel nadruk te leggen op tijd en plaats, zodat het publiek zich ook zou kunnen voorstellen dat dit ergens anders gebeurt, in het heden. Daarom heb ik ook voor bekende acteurs gekozen die accentloos Engels spreken.’

Hoe hoopvol bent u in dit opzicht over de nabije toekomst?
‘Ik weet het niet, voor mijn gevoel kan het momenteel alle kanten opgaan. Maar bepaalde ontwikkelingen, zowel in Rusland als in Europa en Amerika, vind ik doodeng. Wat me enigszins hoopvol kan stemmen, is iemand die de film ziet en zegt: “Ik wist hier niks van af, ik ga me eens in deze geschiedenis verdiepen.” Want er groeit nu een hele generatie op die nooit iets anders dan democratie heeft gekend. In zo’n positie bestaat het gevaar dat je gaat denken: ach, democratie, is dat nou zo ideaal? Zijn er geen alternatieven? Ja hoor, er zijn zeker alternatieven, kijk maar naar deze film.’