Op 20 september zal in de binnenstad van Utrecht een koor van verontruste lezers klinken tijdens de ‘Lezersmars voor vrijheid en democratie’. Dat is althans de hoop van de organisatoren van ILFU. Het internationale literatuurfestival in Utrecht opent zijn jaarlijkse boekenfeestje met deze literaire protestmars, om twee weken later af te sluiten met de traditionele Nacht van de Poëzie. Daartussenin zijn er dagelijks individuele optredens, publieke discussies, films, workshops, een boekenmarkt en prijsuitreikingen bij te wonen.

Nieuw is het onderdeel Boekfest, een dag waarop het Nederlandstalige boek wordt gevierd met tientallen schrijvers. Er komen gevestigde auteurs als Jan Siebelink, Nelleke Noordervliet, Arnon Grunberg en Mariken Heitman, maar debutanten als Teddy Tops, Ko van ’t Hek en Christine Bax krijgen eveneens een podium.

De VPRO is dit jaar voor het eerst officieel vertegenwoordigd met een eigen zaaltje, waar Lotje IJzermans en Femke van der Laan speciale uitzendingen van Boeken en Nooit meer slapen zullen opnemen. VPRO Boekengidsredacteur Katja de Bruin komt vertellen hoe het is om beroepslezer te zijn en natuurlijk ontbreken ook de enthousiaste jonge honden van Club Lees niet in Utrecht.

Hieronder doen we alvast een kleine greep uit wat ILFU dit jaar te bieden heeft.

Met schrijvers als Chimamanda Ngozie Adichie, Paul Lynch, Deborah Levy, Elizabeth Strout, Robert Macfarlane en Ocean Vuong heeft ILFU dit jaar wel een uitzonderlijk aantal grote namen weten te strikken. Hoe hebben ze dat geflikt? Sophie Kok, hoofdprogrammeur van het festival: ‘Het is echt een heel bijzonder jaar wat dat betreft. Het is natuurlijk ook een kwestie van geluk. Er zijn auteurs die we elk jaar opnieuw uitnodigen. Daar steken we heel veel moeite in. Vaak zeggen mensen vier of vijf keer achter elkaar nee, terwijl ze wel aangeven dat ze heel graag zouden willen komen. Maar het komt dan net niet uit in hun schema, omdat ze in een ander deel van de wereld op tournee zijn, of omdat ze in hun eigen land hun nieuwe boek aan het promoten zijn. Robert Macfarlane hebben we geloof ik wel zeven jaar achter elkaar uitgenodigd en met Elizabeth Strout en Deborah Levy hebben we ook al jaren contact. We tonen niet alleen interesse als ze een nieuw boek uitbrengen. We zijn gewoon heel enthousiast over hun werk dus ook zonder nieuw boek willen we nog steeds heel graag dat ze komen. Dit keer paste het wel in hun agenda en zeiden ze allemaal ja, en toevallig hebben ze ook nog vrijwel allemaal een nieuw boek uit. Dus ja, het is echt een heel bijzonder jaar wat dat betreft.’

‘Read Dangerously’ is het thema van deze ILFU-editie. De titel is ontleend aan het gelijknamige boek van de Iraans-Amerikaanse Azar Nafisi, dat in 2022 verscheen. Daarin schrijft ze over het belang van literatuur in tijden van onderdrukking, censuur en politieke verdeeldheid. In het programmaonderdeel ‘Exploring Stories’ wordt de relatie tussen literatuur en politiek belicht aan de hand van maatschappelijke thema's als feminisme, klimaat en kolonialisme. Voor het thema ‘vrijheid’ is naast Paul Lynch (die in 2024 de Booker Prize won met zijn magistrale Lied van de Profeet) ook Lea Ypi uitgenodigd. Ypi werd in 1979 geboren in Albanië, waar stalinistische idealen toen nog tot in de verste uithoeken van de maatschappij waren doorgevoerd. Een jaar na de val van de Muur belandde ook Albanië in een politieke, economische en ideologische crisis. In haar memoir Vrij, die in 2021 verscheen, schreef Ypi over ‘opgroeien aan het einde van de geschiedenis’. Ze vertelde het verhaal van de Albanese omwenteling vanuit het perspectief van het onbezorgde kind dat ze destijds was.

In haar nieuwe boek Onwaardig keert ze als volwassene terug naar Tirana, een stad die sinds haar vertrek ingrijpend is veranderd: ‘Een kapitalistische vloek na de communistische vloek.’ Een taxichauffeur met een ‘Make America Great Again’-petje zet haar af voor het kantoor van de voormalige geheime dienst, waar ze de dossiers van haar grootouders en vader wil inzien. Aanleiding voor dat bezoek is een foto van haar grootouders die ze bij toeval op Facebook tegenkwam, waarna hij viraal ging in heel Albanië. Op die foto staan Leman en Asllan Ypi, die hun huwelijksreis in de winter van 1941 doorbrachten in de Italiaanse Alpen. Kleindochter Lea, die een heel hechte band had met haar grootmoeder, had van haar altijd gehoord dat dit de mooiste tijd van haar leven was. Ze had haar oma, die in 1918 werd geboren en in 2006 overleed, altijd als een soort ‘morele heilige’ beschouwd, maar de foto die nu opduikt werpt een verontrustend nieuw licht op haar verleden. In Onwaardig gaat Ypi op zoek naar antwoorden en reconstrueert ze haar complexe familiegeschiedenis, die haar terugvoert naar aristocratische kringen in het Ottomaanse rijk, de onvermijdelijke Tweede Wereldoorlog en de dag waarop haar grootvader door de communisten werd opgepakt wegens opruiing, propaganda en collaboratie.

Of het de kiemcel van zijn nieuwe boek was, kan Robert Macfarlane op 22 september misschien worden gevraagd tijdens zijn ‘Booktalk’. Een pregnant moment in de proloog is het hoe dan ook. In de lange, hete zomer van 2022 neemt de schrijver zijn negenjarige zoontje Will mee naar de bronnen van de rivier bij Cambridge, die hij al zijn hele leven kent. Beiden zien op de White Hill hoezeer die zijn drooggevallen, waarop Will zijn vader gealarmeerd vraagt: ‘Is het water dood?’

Met de titel van zijn elfde boek stelt Macfarlane een logische vervolgvraag: Leeft een rivier? Een vraag die de bejubelde natuurschrijver naar bedreigde waterlandschappen op drie continenten voerde en die hij op allerlei manieren benaderde: juridisch, filosofisch en spiritueel. Vrolijk stemmende taferelen leveren Macfarlanes reizen uiteraard niet altijd op. Zo ziet hij in de waterstad Chennai in Zuidoost-India ‘gewonde kreken, lagunes en riviermondingen’, waar de plaatselijke energiecentrales en fabrieken radioactief vliegas dumpen. (Van de ‘deels gestolde smurrie’ worden cynisch genoeg bakstenen gebakken en uitgedeeld aan de straatarme bevolking.) Terwijl in de ten behoeve van waterkrachtcentrales rampzalig ingedamde rivier de Matehehau Shipu (ook wel Magpie River) in Canada paaiende zalmen ‘levend in grindbeddingen gepocheerd’ worden.

Maar er zijn ook hoopgevende elementen. Bij zijn expeditie naar de Río Los Cedros, die door watercondensatie in een nevelwoud in de Andes werd gevormd, vertelt hij bijvoorbeeld dat die door mijnbouw bedreigde rivier iets beter wordt beschermd sinds in 2008 in de nieuwe grondwet van Ecuador de zogenoemde ‘natuurrechtwetten’ werden opgenomen, terwijl inheemse volkeren er met Macfarlanes instemming voor pleiten bos en rivier te beschouwen als ‘een levend, intelligent en bewust wezen’ en dús als rechtspersoon. En de Brit treft bovendien inspirerende gidsen en medereizigers, onder wie de hilarische korzelige Amerikaanse activist Josef DeCoux (1951-2024). Deze vestigde zich in de jaren tachtig in een zeshoekige hut in Los Cedros en verdedigde het bosgebied van daaruit tot zijn dood met hand en tand.

Altijd troostrijk: Macfarlanes prachtige, dichterlijke proza, waarin vuurvliegjes ‘als langzame lichtspoorkogels lijnen in het donker’ trekken en de opkomende zon zich ‘zo rood als een colablikje uit de oceaan’ verheft. Goed, heel soms nemen de zinnen een dusdanig lyrische vlucht dat je naar een parachute gaat verlangen, zoals in de ademloze stream-of-consciousness-pagina’s tegen het eind, wanneer hij als een profetes bij een orakel ‘de riviermond met zijn rivierstemmen’ laat klinken. Al levert dat wel weer een memorabele werkwoordsvorm op. In een paar extatische seconden wordt Macfarlane hier naar eigen zeggen ‘verrivierd’.

Vast onderdeel van het ILFU-programma is de Belle van Zuylenlezing en, sinds 2020, de uitreiking van de Belle van Zuylenring aan een internationale auteur uit wiens oeuvre ‘een grote maatschappelijke betrokkenheid’ spreekt. Dit jaar gaat de eer naar de Vietnamees-Amerikaanse Ocean Vuong (1988) voor zijn ‘dicht op het rauwe hart van het leven geschreven’ werk.

Vuong, die in de VS als dichter doorbrak met de bundel Night Sky with Exit Wounds (2016), kreeg in Nederland bekendheid dankzij zijn sterk autobiografische debuutroman Op aarde schitteren we even (2019), waarin verteller Hondje zich in een lange, associatieve brief richt tot zijn moeder Rose, een analfabete Vietnamvluchteling die nu als alleenstaande moeder voortploetert in een nagelstudio. Onderwerpen in zijn bloemrijke, met pijnlijke herinneringsflarden doorspekte relaas zijn onder meer de trauma’s van zijn schizofrene grootmoeder, die zichzelf tijdens de Vietnamoorlog als prostituee in leven hield, Rose’ bestaan als dochter van een Amerikaanse soldaat (en daarmee ‘halfbloed’-verschoppeling) én zijn eigen worstelingen als immigrantenkind, nog eenzamer en geïsoleerder omdat hij homoseksueel is.

‘Met dat eerste boek heeft hij veel mensen ontzettend geraakt,’ weet toekenningscommissielid Mirjam van Hengel. ‘En als jonge schrijver heeft hij ook een heel eigen publiek van veelal jonge lezers en mensen met een migratieachtergrond en een queeridentiteit. Voor hen is hij echt een stem om zich aan op te trekken.’

Andere toekenningsgrond, naast uiteraard zijn literaire kwaliteiten: in De keizer van Gladness (2025) ‘schrijft hij nog meer dan voorheen over de uitzichtloze positie van arme en kansarme mensen in de Amerikaanse samenleving’.

In het fictieve arbeidersstadje in Connecticut uit de titel maken we namelijk kennis met de negentienjarige Hai, die in de eerste scène nét geen zelfmoord pleegt. Ook hij heeft een hardwerkende Vietnamese moeder, die hij al jaren voorliegt dat hij medicijnen studeert in Boston. Hij komt net uit een afkickkliniek, waar hij van zijn pijnstillerverslaving probeerde af te komen nadat een eerste queer liefde tragisch eindigde. Kortom: een verleden als een tranendal.

Maar deze stilistisch wat ingetogener roman groeit haast uit tot een tragikomisch feest als Hai de inwonende thuishulp wordt van de dementerende Litouwse Grazina én in een fastfoodrestaurant wordt opgenomen in de paradijsvogelfamilie die het personeel daar vormt. Een boek vol zware thema’s, van lagelonenstress en discriminatie tot de voortwoekerende opiatencrisis, dat je tóch met optimistisch gevoel dichtslaat.

Waarom Vuong de Belle van Zuylenlezing komende zaterdag 27 september mag houden, is dus overduidelijk. De inhoud ervan is nog ongewis.

Van Hengel: ‘De bedoeling is altijd dat het een inspirerend verhaal wordt, bijna altijd op de een of andere manier gelinkt aan de actualiteit. Maar de auteurs krijgen alle vrijheid, en de inleverdatum is heel kort van te voren.’

1 september is de deadline, die Vuong lijkt te gaan halen. Gelukkig maar. ‘Want vijf jaar geleden was Chimamanda Ngozi Adichie in het vliegtuig nog aan het schrijven.’