Achter de tatemae

Na een succesvol eerste seizoen mochten we een tweede reeks van Tokidoki maken, maar het had niet veel gescheeld of die was er nooit gekomen. De aanleiding voor de tweede serie waren de Olympische Spelen die deze zomer in Tokio zouden worden gehouden, maar door de coronacrisis een jaar zijn uitgesteld. De laatste twee afleveringen filmden wij in februari dit jaar, het virus woedde al in China, maar om de een of andere reden hadden we in Europa nog het idee dat het daar wel zou blijven.

Het vliegtuig was opvallend leeg en in Japan liepen nog meer mensen dan normaal rond met mondkapjes. De hotels waren uitgestorven. In Tokio wemelde het niet meer van de Chinese toeristen die de Japanse economie draaiende houden. Dat was een gelukje voor ons, want vooral in Tokio wilde het nog weleens gebeuren dat Paulien per abuis een Chinees aansprak in plaats van een Japanner. 

Toevallig hadden we al het materiaal binnen voordat alles op slot ging en de afgelopen weken heb ik op mijn zolderkamer de laatste twee afleveringen geregisseerd, al bellend en via een speciaal programma meekijkend met mijn editor. 

Maar eerlijk gezegd was corona niet de grootste uitdaging bij het maken van de serie. Dat waren de Japanners zelf. Na mijn ontberingen in de voormalige Sovjet-Unie leek filmen in Japan mij een soort vakantie. Geen bureaucratische rompslomp om een visum te krijgen, niet achtervolgd worden door de geheime dienst, geen suïcidale taxichauffeurs die inhalen op smalle bergweggetjes, geen smerige maaltijden meer in wegrestaurants (volgens regisseur Hans Pool is het geluid van de Russische keuken ‘ping!’ – dan is de magnetron klaar met opwarmen).

Dat mag allemaal zo zijn, maar als de camera draait zijn de meeste Russen oprecht en praten ze honderduit. Het autoritaire Russische regime brengt erg veel ellende met zich mee, maar speelt uiteindelijk geen rol in het gedrag van burgers onderling. In Rusland is het de staat die de Russen streng in de gaten houdt, in Japan zijn het de Japanners die elkaar scherp in de gaten houden. Dat noemen Japanners giri’ een uitgebreid netwerk van ongeschreven regels waaraan iedereen zich hoort te houden, wat westerlingen soms tot wanhoop drijft. 

Dat uit zich op vele verschillende manieren. Neem het begrip tatemae, letterlijk: façade. Dit principe is zo belangrijk en fundamenteel anders dan elders in de wereld dat we besloten er een aflevering aan te wijden in het tweede seizoen. Tatemae is je anders voordoen dan je eigenlijk bent. In tegenstelling tot je honne, je ware aard. Natuurlijk, ook in Nederland hebben wij tatemae en honne. Zo vertel je aan een collega op kantoor niet meteen je zielenroerselen. Maar nergens ter wereld is het verschil tussen tatemae en honne zo groot als in Japan. Zo filmden we in Tokio een scène op straat. Paulien vroeg een passant of ze een vraag mocht stellen, nota bene over het woord tatemae. ‘Het is goed,’ antwoordde de man, terwijl hij doorliep. Daarmee bedoelde hij eigenlijk ‘ik heb geen zin in je vraag, rot op’ – wat een Rus waarschijnlijk zou zeggen in dezelfde situatie. 

Je merkt het ook als je op straat filmt. In andere landen komt er dan altijd wel iemand een praatje met je aanknopen. Soms zijn dat vervelende bemoeials, maar vaak zijn het aardige, nieuwsgierige mensen die je veel kunnen vertellen over de buurt waarin je filmt. Regelmatig leidt dat tot een tip voor een fantastisch item. Op die manier belandde ik ooit bij een illegale wodkastoker met een dode eland op zijn balkon.

In Japan zoekt niemand contact met je, want dat vindt men onbeleefd. In de ruim vier weken dat we er filmden is het maar één keer gebeurd dat een Japanner op de ploeg afstapte. Het was op een vrijdagavond, wanneer de kantoormedewerkers met hun collega’s sake gaan drinken en voor even hun honne kunnen laten zien. Een nogal beschonken man vroeg wat we aan het filmen waren. In nuchtere toestand had hij dit nooit gedaan. Waar in Nederland een virus nodig is voor social distancing doen Japanners dit vanzelf. Voordeel daarvan: geen scheldpartijen, vechtpartijen of discussies. Maar het wordt dus ook niet zomaar gezellig.

Des te knapper dus dat het Paulien toch gelukt is om contact te maken, mede dankzij haar kennis van de Japanse taal en haar voorzichtige benadering, wat goed werkt in Japan. Het beste contact was vaak met outsiders, mensen die het land willen veranderen en zich verzetten tegen de duizenden verstikkende, ongeschreven regels. De gitarist van een punkband die liedjes zingt over ‘jezelf zijn’. De surfer die zich opwindt over de – vaak nutteloze – betonnen golfbrekers waarmee de hele Japanse kust is bezaaid. De weduwe die strijdt voor kortere werktijden, omdat haar man zelfmoord pleegde toen hij de werkdruk niet meer aankon. 

Een van de onwaarschijnlijkste momenten van echt contact vond plaats tijdens een theeceremonie in Osaka. Bij hoge uitzondering en na eindeloos faxen (ja, dat gebeurt nog in Japan) kregen we toestemming om de 97-jarige Sen Genshitsu te interviewen, een van de bekendste theemeesters van Japan. De hele ploeg was in nieuwe kleren gestoken – spijkerbroeken waren uit den boze. Er waren speciale handdoekjes aangeschaft voor de poten van het statief, zodat we de eeuwenoude tatami – een traditionele Japanse vloermat – niet zouden beschadigen. Ter plekke kregen we nog een hele waslijst met aanwijzingen. Geen ideale omstandigheden voor een spontaan, open gesprek. Maar toen de meester de ruimte binnenliep schudde hij Paulien met een brede glimlach de hand (!). Hij vertelde over het belang van de theeceremonie, een van de weinige gelegenheden waarbij Japanners in nuchtere toestand eerlijk en open zijn. Hij praatte honderduit over het maken van de thee en over zijn verleden als kamikazepiloot – niet het makkelijkste gespreksonderwerp. Ik ga er verder niet te veel over verklappen, u moet maar gewoon gaan kijken, hij zit in aflevering 2. Kijk de rest ook maar trouwens.