VPRO Cinema Extra spreekt Steve McQueen over De bezette stad

In haar monumentale boek Atlas van een bezette stad – Amsterdam 1940-1945 uit 2019 legt schrijver en filmmaker Bianca Stigter minutieus vast wat zich in Amsterdam tijdens de bezettingsjaren heeft afgespeeld. Van wijk tot wijk, en van straat tot straat. Van meer dan tweeduizend adressen wordt beschreven wie daar woonde of welke instantie daar gevestigd was. We lezen waar Joodse bewoners ondergedoken zaten, verzetsstrijders werden opgepakt, maar ook waar het hoofdkwartier van de SS gevestigd was (Museumplein) en waar de SD zijn gevangenen martelde (het huidige Gerrit van der Veen College). De door Stigter zakelijk opgeschreven, maar vaak emotionele verhalen leveren een caleidoscopisch en bijna hypnotiserend beeld op van Amsterdam tijdens de oorlog.

Atlas van een bezette stad is een uitwerking van haar in 2005 verschenen boek De bezette stad – Plattegrond van Amsterdam 1940-1945, en toen al vatte de Britse kunstenaar en filmmaker Steve McQueen het plan op om daar ooit een film over te maken. Dat de Oscarwinnende regisseur van onder meer Hunger en 12 Years a Slave Stigters boek kent is geen toeval, want de twee zijn dan al jaren een stel en wonen deels in Amsterdam en deels in Londen.

Pas na het verschijnen van Stigters veel dikkere Atlas in 2019 krijgt McQueens plan vaste vorm. Zijn idee: voorgelezen fragmenten uit de Atlas laten horen, terwijl uitsluitend beelden van het huidige Amsterdam te zien zijn. Dus geen archiefbeelden en geen interviews, maar het heden op het verleden laten botsen en zien waar dat op uitdraait.

McQueen vraagt cameraman Lennert Hillege om het leven in de stad vast te leggen, en heeft geluk, als filmmaker tenminste, want 2020 tot 2023 zijn wellicht de drie meest bewogen jaren uit de naoorlogse geschiedenis. Door corona krijgen we weer te maken met een avondklok, er is burgerverzet tegen de verplichte vaccinatie, er zijn grote demonstraties tegen racisme, opkomend fascisme, en tegen het opwarmen van de aarde. Maar er is ook de bevrijding na corona, zomer in het Vondelpark en ijspret op de bevroren grachten.

Meer dan 36 uur schiet Hillege – op film, en vaak betoverend mooi – waarvan McQueen uiteindelijk ruim vier uur zal gebruiken voor zijn monumentale documentaire De bezette stad (Occupied City), die eerder dit jaar in Cannes in première ging en nu te zien is in de bioscoop.

Van de ruim tweeduizend getuigenissen in het boek zijn er voor de film nog honderddertig overgebleven. Verhalen die indringend, maar nooit sturend worden voorgelezen door actrice Carice van Houten.

De getoonde beelden gaan altijd een dialoog aan met de verhalen, maar lang niet altijd is duidelijk waarom McQueen ze naast elkaar zet. Het is dan aan de kijker om zelf verbanden te leggen. Die onderling zeer verschillend zullen zijn, want iedereen heeft zijn eigen geschiedenis en soms ook nog persoonlijke herinneringen aan de getoonde plekken in Amsterdam.

Voor VPRO Cinema Extra bezoekt filmjournalist Noa Johannes samen met Steve McQueen en Bianca Stigter het Museumplein en het Concertgebouw in Amsterdam en spreekt met hen over het maakproces van de film.