Licks uit de lik

De Achterhoekse songschrijvers Rocco Ostermann (54) en Wout Kemkens (35) – allebei actief in de bands Donnerwetter en Shaking Godspeed – namen een album op met bajesklanten: intense muziek met indringende verhalen. Op het moment van dit interview stonden optredens met de gedetineerden gepland in een aantal gevangenissen, maar ook hier gooide de corona roet in het eten. ‘De gevangenen mogen geen bezoek ontvangen en mooie initiatieven zoals dit moeten helemaal wachten,’ vertelt Kemkens via beeldbelprogramma Whereby.

Goed, eerst maar eens die naam van het project, De Niemanders. ‘Iedereen wil iemand zijn,’ legt Ostermann uit. ‘Je beste ik laten zien en met je hoofd op een glossy, daar gaat het tegenwoordig om. De mensen die niet meedoen en vastzitten, in een gevangenis of in hun normale leven, worden niet interessant genoeg gevonden. Dat zijn de niemanders, de mensen die op de achterkant van een cv staan. Of slechts een nummer zijn, zoals in de gevangenis. Het Engelse nobodies begrijpt iedereen wel.’

Tijdens het jubileum van een lokaal poppodium, waarbij concerten werden georganiseerd op bijzondere plekken, zouden Ostermann en Kemkens in een Arnhemse gevangenis optreden. ‘Het was de bedoeling dat we met z’n tweeën zouden spelen, maar tijdens een voorgesprek vroeg een bewaker waarom we geen concert met de gedetineerden gaven. Er bleken ook enkele muzikanten vast te zitten.’ Het muzikale niveau van de gevangenen was heel behoorlijk. Kemkens: ‘Het swingde gelijk en het onderlinge contact was erg leuk. Het voelde een beetje als een feestje. Vervolgens hebben we na drie repetities drie keer opgetreden in de PI Arnhem. Dat bleek het startschot voor dit project.’

De verhalen van de gedetineerden lieten Ostermann en Kemkens niet los; ze keerden terug naar de Arnhemse gevangenis om hun muzikale samenwerking een vervolg te geven. Al snel kwamen de gevangenen zelf ook met teksten en muziek. Kemkens: ‘Dat ging allemaal heel cool en ongedwongen. De onderwerpen waarover ze schreven waren intrigerend. Toen besloten we om samen nummers te gaan maken. Dat is een beetje uit de hand gelopen.’

Ook andere gevangenissen in het land werden benaderd. ‘Op landelijk niveau stuitten we op dichte deuren, maar lokaal waren er in elke gevangenis wel een paar enthousiastelingen die ons plan omarmden.’ Vanwaar die weerstand vanuit de landelijke politiek? ‘Ze zijn daar vooral bezig met damage control en de angst bestaat dat een kunstproject leidt tot mediarellen,’ meent Kemkens. ‘Misschien zijn ze ook huiverig geworden omdat rapper Djaga Djaga stiekem een album opnam in de gevangenis.’ Volgens Kemkens heeft een project als De Niemanders alleen maar positieve effecten. ‘De sfeer en de veiligheid in gevangenissen verbeteren juist als mensen hun ei kwijt kunnen.’

Hoe ging het duo te werk in de penitentiaire inrichtingen? ‘In de ene gevangenis werd een muziekclubje aan ons gekoppeld, in de andere hingen we, heel ouderwets, een briefje op met het plan en het tijdstip. Vervolgens pitchten we onze ideeën voor een man of tien,’ vertelt Kemkens. De instrumenten werden, indien niet voorradig, geregeld door het tweetal. Muzikale ideeën ontstonden vaak al improviserend. Ostermann: ‘Dan zat ik bijvoorbeeld achter de piano en werd begeleid door een gevangene die voor het eerst in acht jaar weer eens trompet speelde. Opeens kreeg ik dan van links een blad met een verse tekst aangereikt die ik vervolgens begon te zingen.’

Bij een muziekproject in de gevangenis wordt al snel gerefereerd aan de befaamde albums van Johnny Cash: At Folsom Prison uit 1968 en At San Quentin uit 1969. Kemkens: ‘Er zijn meer muzikanten bekend geworden met bajesoptredens, zoals Kanye West. Die platen van Cash hebben ons niet echt geïnspireerd, omdat het ons te doen was om de samenwerking tussen de binnen- en buitenwereld. Wij vonden het interessanter om samen iets te maken en niet alleen iets te brengen.’ Ostermann: ‘Johnny Cash speelde vóór gedetineerden, wij deden het gezamenlijk. Het was heel mooi om met de gevangenen in een positieve bubbel te raken en de weg daarnaartoe te vatten in coole songs. Een soort muzikale vrijstaat. We vlogen alle kanten op: van afrobeat, rock, funk en hiphop tot pianoballades. Alleen de smartlap is niet aan bod gekomen.’

Er werden gevoelige snaren bij de gevangenen geraakt, maar die wisten op hun beurt het muzikale spectrum van Ostermann en Kemkens weer te verbreden. ‘We vonden het heel tof om te horen waar zij zoal naar luisterden,’ vertelt Kemkens. Zo hebben we kennisgemaakt met Surinaamse poku’s en met bubbling beats. Thuis gingen we ons daar dan in verdiepen. Ons doel was om alles in de gevangenis te laten ontstaan, maar in de studio hebben we er nog best veel aan gesleuteld.’ Sommige bajesmuzikanten dachten het wel even te gaan maken met De Niemanders. ‘Die hebben we snel uit de droom geholpen door ze te melden dat wij ook nog nooit een hit hebben gescoord, haha.’

Niet de talloze films, boeken en songs over misdaad zorgden voor de input, maar de vertellingen van gedetineerden zelf. Kemkens: ‘We wilden het uit de eerste hand horen.’ Ostermann voegt toe: ‘Zowel tekstueel als muzikaal hebben we de ene vuist op de andere geslagen. Zij waren de verhalenvertellers, wij degenen die hun verhalen absorbeerden. We hebben hun verhalen als het ware aan land getrokken.’ Verhalen die voortdurend over en weer werden uitgewisseld. ‘Zij schreven een tekst, die paste ik aan en liet ik vervolgens weer aan hen lezen. Zo werden de contouren van de liedjes steeds duidelijker. We hebben geprobeerd recht te doen aan ieders verhaal.’

Veel nummers op het album van De Niemanders kwamen al jammend tot stand, met inbreng van vele kanten. Kemkens over de ontstaansgeschiedenis van het nummer ‘Kopfkino’: ‘In de bajes van Veenhuizen spraken we over de monotonie in gevangenissen. Een jongen verzuchtte: “En nog een dag, en nog een dag...” We begonnen een soort freejazz te spelen, gecombineerd met een hoorspel. De trompettist produceerde bajesgeluiden, zoals geschreeuw en tikken op de radiator. Een andere gedetineerde vertelde vervolgens over telefoneren vanuit de gevangenis. “Dan ben ik aan het bellen met mijn vriendin, en halverwege het gesprek zegt de bewaker opeens: ‘Ophangen!’ Als we dan net ruzie hebben, maalt dat de hele week door mijn hoofd en denk ik dat ze vreemdgaat.” Een andere gevangene reageerde: “In Duitsland noemen ze dat Kopfkino.’’’

‘De blauwe zak’ handelt over het tasje met daarin hun bezittingen dat gedetineerden mee krijgen als ze de gevangenis verlaten. Ostermann: ‘Het betreft hier dus niet een scrotum waar hard tegenaan is getrapt, dat wil ik toch even gezegd hebben.’ Het lied beschrijft de tijd na detentie. ‘Heb je een goed sociaal vangnet, familie en zo, of neem je toch weer contact op met je foute vrienden?’ De kans op recidive is behoorlijk groot in Nederland. ‘Ik heb gepraat met jongens over wat ze hierna wilden gaan doen. “Een garage beginnen,” zei er een, “maar eerst moet ik nog een paar rekeningen vereffenen.” “Is dat nou wel handig?” vroeg ik. Sommigen leren van hun straf, maar je komt na je detentie wel in een soort niemandsland terecht. Dan ben je erg ontvankelijk voor het snelle geld voor je nieuwe huisje.’

Het musiceren leidde in ieder geval tot nieuw elan bij de gedetineerden. Ostermann: ‘Daar konden ze een week op teren. Sommige begeleiders zeiden dat de jongens een stuk rustiger en blijer waren na een repetitie.’ Volgens hem bewijst het project van De Niemanders de kracht van muziek. ‘Ik geloof erg in de helende werking van musiceren: je hart eruit zingen, jezelf uiten, uit je lijf gaan, uit je hol, uit je bol. In de gevangenis is geen aandacht voor gevoelens, het liefst houdt men de kaken op elkaar. Over de delicten wordt ook nauwelijks gesproken. En de gevangenen hebben geen sleutel voor hun verdere leven, alleen door muziek en poëzie kunnen ze uit hun plaat gaan.’

Om dat te illustreren beschrijft hij een van de deelnemers. ‘Een gevangene was in een ongelukkige spelonk van de tijd terechtgekomen. Hij werd verteerd door schuldgevoel, omdat hij per ongeluk een familielid had gedood. Er hing een asgrauwe sluier over hem heen. Door in zijn cel te lezen in een kladblok van dat familielid probeerde hij met hem in contact te blijven. Zijn leven was voorbij, zo vond hij zelf.’ Maar door veel met deze man te praten en ‘zijn stem door de muziek weer kracht te geven’ werd de donkerte in zijn leven voor even verlicht. ‘Op het moment dat hij achter de microfoon stond, kreeg hij weer kleur op zijn gezicht en begon hij zelfs te lachen.’

Het zijn die kruispunten in het leven die Ostermann fascineren. ‘Er gebeurt iets op een bepaald moment. Sommige gevangenen zijn natuurlijk doorgewinterde criminelen, maar andere is het overkomen. Die verhalen gaan me aan het hart.’ Kemkens: ‘Een mens heeft ook zo veel kanten. Het is maar welke kant je aandacht geeft, die bepaalt wat er naar boven komt. Een chagrijnig iemand met wie aanvankelijk helemaal niks te beginnen is, blijkt in de band juist de swingende gangmaker.’