Werk in uitvoering 

Of het nu gaat om onze toekomst op het gebied van voedsel, energie, wonen of zorg, Tegenlicht zit er bovenop. Een stoet aan wetenschappers, toekomstvoorspellers en onheilsprofeten heeft in de loop der jaren ons Qled- of 4K-ultra-HD-scherm gevuld.

Vaak zijn die meningen en visies interessant, maar waar word je als kijker nou echt blij van? Van mensen die in hun schuurtje of garage zelf aan het knutselen slaan om de wereld te redden. Of in elk geval een klein stukje van die wereld.

Zulke mensen komen aan het woord in Pioniers, de podcastserie die Tjitske Mussche en Laura Stek voor VPRO Tegenlicht maakten; zes afleveringen waarin pioniers vertellen over hun plan, de obstakels, de uitwerking en de toekomst, die vaak nog ongewis is, want het is veelal werk in uitvoering. Protesterende dorpsgenoten, stroperige bureaucratie en technische tegenslag horen erbij. Toch houden ze de moed erin, omdat ze in hun plan geloven. Ware pioniers dus.

Mussche en Stek maakten eerder samen de bekroonde podcastreeks Ongesigneerd, waarin ze onder meer de menselijke verhalen achter het ontwerp van de stoeptegel, de A2 en een lantaarnpaal lieten horen. Ook nu gingen ze op zoek naar verhalen die niet blijven steken in techniek. In elke aflevering staat een onderwerp centraal dat voor iedereen herkenbaar is. We willen allemaal energiezuinig leven, bewust eten en duurzaam geproduceerde kleren dragen. De zes initiatieven die in deze serie tegen het licht worden gehouden, zouden daar in de toekomst een bijdrage aan kunnen leveren.

Wedde is een Gronings dorp dat, net als zo veel Groningse dorpen, langzaam leegloopt. Huisarts Hans Berg ziet in 2015 hoe zijn patiënten gebukt gaan onder armoede en eenzaamheid. Nadat hij op een huisartsencongres heeft gehoord over een initiatief waarbij buren voor elkaar zorgen, richt hij in 2019 de Stichting Wedde Dat ’t Lukt op. Dorpsbewoners verenigen zich om samen niet-medische zorg te verlenen. Inmiddels zijn er meer vrijwilligers dan hulpbehoevenden, zo groot is het succes. Diverse dorpen volgden het voorbeeld van Wedde.

Geert van der Veer ging naar de hogere agrarische school in Den Bosch en maakte zich toen al druk over de gevolgen van de intensieve landbouw. In 2014 bedacht hij het concept van de herenboerderij: een kleinschalige coöperatie die eigendom is van een groep particulieren. Zij betalen samen de boer, die in loondienst is en op verzoek verbouwt. De eigenaren, een groep van rond de tweehonderd mensen, staat garant voor de afname. Er wordt niks weggegooid. Inmiddels zijn er twee herenboerderijen in bedrijf en ruim dertig in oprichting.

De twee Limburgse broers Saīdi en Kharim zijn al jaren bezig een machine te ontwikkelen die de tomatenteelt minimaal tien keer duurzamer zou kunnen maken. Ze leerden sleutelen van hun stiefvader, gingen bij Philips werken en staken al hun vrije uren in de ontwikkeling van de Walter-Pro. Met deze groeicomputer zou de toevoer van water, kooldioxide, licht, temperatuur en warmte zo precies kunnen worden afgesteld dat er veel minder verspild hoeft te worden. Zelfs de smaak is nauwkeurig te reguleren.

In 2015 richtten Frans Pool (zie ook ‘Slaaf van de mammon’) en Pieter de Kroon de coöperatie Wijnjewoude Energie Neutraal op. Doel: hun Friese dorp, dat tweeduizend inwoners telt, energieneutraal maken met behulp van een zonneweide en een mestvergister die biogas produceert. Inmiddels hebben 250 huishoudens zich aangesloten bij WEN, maar er zijn ook dorpsgenoten die minder enthousiast zijn. Onvermoeibaar proberen Pool en De Kroon de tegenstanders te overtuigen, onder meer door excursies te organiseren naar plaatsen waar zo’n mestvergister al werkt.

In het gezin waar Abdelhamid Idrissi opgroeide, was studeren niet vanzelfsprekend. Eenmaal afgestudeerd als bouwkundig ingenieur besloot hij andere kinderen uit kwetsbare gezinnen te helpen door studiezalen op te richten. Wekelijks komen er zeshonderd kinderen huiswerk maken. Toen die door de coronacrisis niet meer mochten komen, belde Abdelhamid ze allemaal op om te vragen wat er nodig was. Dat was veel meer dan een plekje om te studeren.

De pionier van het digitale dorp

In het atelier van modeontwerper Amber Jae Slooten zijn geen rollen stof, meetlinten of scharen te vinden: Amber is virtual fashion designer en studeerde als eerste ontwerper ter wereld af met een geheel digitale collectie. Voor de uitbraak van de coronacrisis werd haar bedrijf The Fabricant door de bestaande industrie nog met scepsis bekeken, maar sinds een aantal weken heeft ze het drukker dan ooit.

In 2019 werd Wijnjewoude Energie Neutraal uitgeroepen tot winnaar van de Tegenlicht Plattelandspioniers. Inmiddels zijn 250 huishoudens aangesloten bij de coöperatie, maar er is ook weerstand. Oprichter Frans Pool: ‘Die is gebaseerd op aannames, niet op feiten.’

Door Katja de Bruin

’s Avonds na het eten de afwasmachine aanzetten? Frans Pool moet smakelijk lachen bij het idee alleen al. ‘Dat is vloeken in de kerk.’ De douche, de wasmachine en de afwasmachine gebruik je als de zon schijnt. Dat paneel op het dak ligt er niet voor niks.

Pool is een gelovig man, dus als hij zegt dat je niet vloekt in de kerk betekent dat ook echt iets. Hij ziet het redden van de aarde als zijn plicht. Dus heeft hij naast zestig zonnepanelen ook een serie heat pipes op zijn dak. In het weiland naast zijn huis lopen behalve koeien ook buizen. De cv-installatie wordt verwarmd met water uit een enorm voorraadvat dat in de hal staat. Dat water blijft op temperatuur dankzij een warmtepomp. De energie daarvoor wordt geleverd door een aardaccu en dat ondergrondse buizenstelsel. In hetzelfde weiland moet ook nog een kleine windmolen komen. Eigenlijk had hij er een zonneweide van willen maken, maar de gemeente heeft zijn aanvraag afgewezen. Past niet in het landschap. ‘We willen gewoon een grote zooi maken van onze aarde. Daar kan ik niet bij met mijn verstand.’

Dat de kerk niet voorop loopt in de strijd tegen milieuvervuiling en energieverspilling snapt hij ook niet. ‘Daarvoor zijn we nog te veel slaaf van de mammon.’ Maar wacht, met al die panelen, buizen, pompen en pijpen zijn we er nog niet. Pool rijdt al bijna drie jaar in een volledig elektrische auto. Elk jaar haalt hij bij een naburige varkensboer twee biggen die, nadat ze hun buikjes rond hebben gegeten, twaalf kilometer verderop in Oosterwolde, geslacht worden en in zijn vriezer verdwijnen. Wat hij zelf niet opkrijgt, wordt verkocht aan dorpsgenoten. Die maakt hij attent op de vleespakketten van Spek en Lap via het dorpskrantje van Wijnjewoude. Handig, want dat krantje drukt hij zelf, in zijn eigen drukkerij.

In deze eenmanszaak drukt Pool naast diverse dorpskrantjes ook rouwbrieven en geboortekaartjes. Briefpapier voor de garage even verderop komt ook van zijn pers, evenals de folders van de schaats- en skeelerwinkel vier dorpen verder. Posters voor het dorpsfeest, flyers voor de voetbalvereniging, stickers. Pool ontwerpt, drukt en print het allemaal. En dan heeft hij naast zijn grote vijver ook nog een minicamping waar maximaal vier campers kunnen staan.

In zijn vrije tijd zet hij zich in voor Wijnjewoude Energie Neutraal (WEN), de club die in september 2019 werd uitgeroepen tot winnaar van de Tegenlicht Plattelandspioniers. Die uitverkiezing heeft in het dorp niet alle weerstand weggenomen tegen de mestvergister die WEN graag wil plaatsen. Boeren verdienen iets aan die mest, het gas komt niet in de atmosfeer terecht en dorpsgenoten kunnen op deze manier schone energie afnemen. Win-win-win. Maar sommige dorpsgenoten vrezen voor stankoverlast. ‘Die weerstand is gebaseerd op aannames, niet op feiten. Je ruikt en hoort een mestvergister niet. Het is een compleet gesloten systeem van dichte silo’s. Maar die mensen willen zich er niet in verdiepen, omdat ze ervan overtuigd zijn dat ze worden belazerd en besodemieterd.’

Denk niet dat de blik van Frans Pool niet verder reikt dan de grenzen van zijn eigen dorp. Hij springt moeiteloos heen en weer van de groene muur rondom het zonnepark in Appelscha tot Volvo, dat geen fossiele auto’s meer produceert. Het gas van Poetin, de all-inclusiveparadijzen in het land van Erdogan, de stations die de trein naar Berlijn aandoet, de mondkapjes van Auping, de spijkerbroekenfabrieken in Bangladesh en bedrijven die meer winst maken door hun personeel ’s nachts en in het weekend te laten werken; Pool vindt er wat van.

Hij windt zich op over wegwerpzwembaden. ‘Aan het eind van de zomer laten we hem leeglopen, doen de kliko open en we stampen ’m erin. Volgende zomer kopen we voor drie tientjes een nieuwe.’ Over ‘vuilniswinkel’ Action en over supermarkten die in elk netje sinaasappels een rotte stoppen. ‘Zijn ze toch weer duizend rotte sinaasappels kwijt. Niemand die erover klaagt. Maar als jij als boer appels verkoopt en er zit een rotte tussen komen ze wel.’ Over mensen die denken dat elektrische auto’s niet deugen. ‘Het eerste wat ze zeggen: “Maar als ik naar Maastricht rijd, hoe vaak moet ik dan stoppen?” Hoe vaak ga je naar Maastricht? Heb je dan bij Apeldoorn geen zin in een bakje koffie? Voor die ene keer in het jaar dat je naar Maastricht moet kan dat toch wel?’ Over mensen die hun meningen baseren op halve waarheden. ‘En dan toch nog fatsoenlijk blijven, dat is wel een uitdaginkje hoor.’

Hij zou graag zien dat de snijrandjes van zijn drukwerk apart gerecycled zouden worden. Dat moet makkelijk kunnen, maar het gebeurt niet. 
En dan nu die coronacrisis. Wie weet brengt die naast alle ellende ook nog wat goeds. Want wie had twee maanden geleden geloofd dat zeventig procent van de vliegtuigen aan de grond zou blijven? Bang om ziek te worden is hij niet. Waarom zou je angst voelen als je gelooft? ‘Ik zit er niet over in. Je komt toch in de hemel? Het zal er altijd beter zijn dan die boevenbende waar we hier in zitten!’