AI als duobaan

‘Stuur je kind naar de theaterschool, schrijvers-, dans-, mode-, film- of kunstacademie!’, betoogde ‘techfilosoof’ Koert van Mensvoort vorig jaar in een vlammend opiniestuk. Wie zich staande wil houden in tijden van technologisering moet zich bekwamen in datgene wat computers niet hebben: verbeeldingskracht. Met een creatief beroep, betoogde hij, loop je het minste risico te worden vervangen door een computer.

Van Mensvoort, met een achtergrond in design, kunst en filosofie, staat aan het hoofd van een platform dat Next Nature heet en ons probeert te prikkelen technologie als een nieuwe natuur te omarmen. Op verzoek las hij de interviews met AI-kunstenaars die de afgelopen vier weken in de VPRO Gids verschenen om daarop te reflecteren. Houdt zijn eerdere betoog stand wanneer je ziet hoe de Duitse kunstenaar Mario Klingemann bijvoorbeeld portretten laat genereren door een kunstmatige intelligentie (zie kader)? Want als AI wél de potentie heeft om creatief te zijn, wordt dan het laatste domein van de mens afgepakt? En heeft het nog wel zin om je kind naar de kunstacademie te sturen?

Wanneer we Van Mensvoort spreken via Skype zit hij met z’n laptop midden in de polder, gehuld in een dikke jas. Zijn woning in de stad, nu een ghost town, heeft hij verruild voor een plek in ‘het buitengebied’. Van Mensvoort zag in alle vier de geportretteerde AI-kunstenaars een duidelijke voortzetting van het kunstenaarschap zoals we dat al kenden. ‘Daar heeft het materiaal altijd al een belangrijke rol gespeeld. Zo moest ik bij het verhaal over Ross Goodwin [zie kader, red.] denken aan de cut-up-techniek van David Bowie.’ Deze methode hield in dat Bowie zinnen of woorden op papier schreef, ze uitknipte en in willekeurige volgorde herschikte. De tekst die zo ontstond, kon per toeval briljant zijn.

Later deed hij digitaal min of meer hetzelfde: een programma waarbij je tekst in kolommen typte en de computer de boel vervolgens door elkaar husselde en er nieuwe zinnen mee maakte. Allemaal inspiratie voor Bowies songteksten. Van Mensvoort: ‘Wat Bowie deed is even afstand nemen van zijn eigen bewustzijn en zich vervolgens laten verrassen door een kansoperatie. Er zijn nu nieuwe tools om precies datzelfde te doen. AI is een prachtige manier om onze verbeelding op te rekken en vergroten.’

Peter-Paul Verbeek is hoogleraar Filosofie van Mens en Techniek aan de Universiteit Twente. Hij bedenkt concepten om nieuwe technologische ontwikkelingen en hun weerslag op de mens te duiden en verbindt daarbij filosofie, ethiek, design, biomedische technologie, materiaalwetenschappen en kunst met elkaar. Ook hij las op verzoek de interviewserie met AI-kunstenaars om ze vervolgens te beschouwen.

Net als Van Mensvoort ziet hij in deze voorbeelden van AI-kunst ‘een voortzetting van een proces dat allang bezig was in plaats van een radicale verandering’. Verbeek refereert aan cultuurfilosoof Walter Benjamin (1892-1940), die leefde tijdens de opkomst van fotografie en film, en stevige kritiek had op de ‘technische reproductie’ in de kunst. Benjamin stelde dat fotografie en film de samenleving zodanig veranderden dat de dagelijkse ervaring van de werkelijkheid niet meer authentiek is.

Verbeek: ‘Door de techniek van de camera mis je volgens Benjamin de “aura van originaliteit”. Een kunstwerk moet in Benjamins optiek uniek zijn en in het hier en nu worden beleefd. Een romantisch ideaal, als je het mij vraagt. Wij hebben inmiddels als maatschappij geleerd dat originaliteit in een kunstwerk niet afhankelijk hoeft te zijn van het feit dat er maar één exemplaar van bestaat. Bij AI gaat het een stap verder; het gaat hier niet om de reproduceerbaarheid maar om de genereerbaarheid. Maar het algoritme vervangt de camera, niet de kunstenaar. Het zijn nog steeds kunstenaars die de algoritmes trainen, programmeren en ermee spelen.

Het uiteindelijke kunstwerk is nooit alleen bepaald door de creativiteit van het algoritme, de mens geeft een inbedding aan de creativiteit van het algoritme. Elk technologisch instrument kan een artistiek middel zijn – afhankelijk van hoe de kunstenaar het inzet. Zoals het penseel de schilderkunst mogelijk maakte en de camera de fotografie, brengt AI een nieuwe vorm van creativiteit met zich mee. Een bijzondere vorm, omdat de menselijke creativiteit hier de voorwaarden schept voor een technologische creativiteit: technologie schept kunst, en dat technologische scheppingsproces is weer een kunstwerk dat door de mens is geschapen.’ 

Het is wel zo dat wanneer veel kunstenaars dezelfde technologie gaan gebruiken het risico bestaat dat veel werk op elkaar gaat lijken, waarschuwt Van Mensvoort. Hij herinnert zich de tijd dat Flash populair was voor websitedesign. ‘Elke site zag er op een gegeven moment hetzelfde uit. Er ontstond een bepaalde esthetiek die vanuit de software kwam in plaats van uit de creatieveling die de techniek gebruikte. Dat toont ook aan dat de programmeur in sommige gevallen de kunstenaar kan zijn; wanneer het gereedschap het kunstwerk schept. Het gaat er dus om hoe je de techniek gebruikt. Goede AI-kunstenaars ontwikkelen hun eigen datasets in plaats van in te pluggen op bestaande sets. Daarmee belanden ze wat mij betreft in een andere league.’

Van Mensvoort vindt het interessant te zien hoe Klingemann, Goodwin, Herndon en Ridler een duo zijn geworden met ‘hun AI’. ‘Bij een duo is het geheel meer dan de som der delen. Mario Klingemann wordt bij zijn verbeeldingskracht geholpen door de AI, samen worden ze zo een duo. Dat is niet anders dan een componist die iets op het papier zet en vervolgens glanzend luistert naar hoe het orkest zijn werk tot leven wekt. Zonder de technologie van een symfonieorkest had Beethoven zijn creativiteit nooit maximaal kunnen benutten.

Herndon gebruikt AI niet als vervanging voor zichzelf, maar als extensie van zichzelf; ze rekt zichzelf als het ware op met behulp van AI. Dat is precies wat techniek naar mijn smaak zou moeten doen. In ben met Next Nature continu op zoek naar hoe we technologie kunnen gebruiken en inzetten om onze menselijkheid te vergroten. Ik zie vormen van AI enerzijds als een soort wonderkinderen: ze excelleren in één specifiek ding. AI is immers een specifieke intelligentie.

Wij mensen beschikken over meerdere vormen van intelligentie, naast cognitieve bijvoorbeeld ook lichamelijke en emotionele intelligentie. Een AI heeft dat niet. Anderzijds vergelijk ik AI nog liever met dieren dan met mensen. Van dieren weten we dat ze compleet andere dingen kunnen dan mensen. Een adelaar kan hoog vliegen en van hoge afstand een muis op de grond zien, ik niet.’ Waarmee Van Mensvoort wil zeggen: willen we voordeel trekken van AI, moeten we haar de dingen laten doen die het beter kan dan wij, zodat wij ons kunnen richten op datgene waarin wij mensen uniek zijn.

Peter-Paul Verbeek onderstreept dit ook. ‘Het idee van technologie is dat het ons ontlast, dat het dingen van ons overneemt, anders hebben we er niets aan. Een shovel is sterker dan mensen, met dat ding kun je muren omverduwen. Toch heb ik nooit mensen horen klagen dat ze het idee hadden dat we in de schaduw van de shovel zijn komen te staan. Ik ben niet bang dat AI mensen gaat vervangen. Juist in het domein van betekenis geven en interpreteren worden we nu erg uitgedaagd door technologie, omdat AI een cognitieve technologie is. Ik zie AI als de volgende stap in het rijtje schrift en boekdrukkunst. Door het schrift hoefden we minder te onthouden en ging ons geheugen anders functioneren, en de boekdrukkunst betekende een democratisering van kennis omdat die niet meer opgesloten zat in kloosters.

AI gaat ons denken veranderen omdat onze manier van denken wordt gekoppeld aan dat van een algoritme. We moeten de interpretatie van algoritmes optellen bij onze eigen interpretaties. Zo moet een dokter bedenken of hij tegen de analyse van een algoritme in wil gaan, en een rechter staat voor dezelfde keuze wanneer het algoritme zegt: in alle vergelijkbare gevallen is dit de uitspraak.’

Rest de vraag: waarin verschilt onze interpretatie en blik op de wereld met die van AI? Zelfreflectie en kwetsbaarheid, stelt Peter-Paul Verbeek. ‘Mensen vallen niet samen met zichzelf, wij hebben de bijzondere mogelijkheid om op onszelf te reflecteren en om betekenis te geven aan dingen. AI kan dit niet. Ik ken tenminste geen algoritme dat een bedoeling of een punt wil overbrengen waar het bewust over heeft nagedacht. De machinerie kan perfect zijn, maar als het geen verhaal overbrengt dan zegt het mij niets. Al die AI-kunstwerken zouden mij niets doen wanneer het niet een kunstenaar was geweest die de voorwaarden voor de algoritmes had geschapen.’

Hoe denkt Van Mensvoort hierover? Zijn kunstenaars en creatieven volgens hem nog steeds niet te automatiseren? Is de kunstacademie nog steeds je beste kans om niet door een computer te worden vervangen? Inderdaad, beaamt Van Mensvoort. ‘Dat bepaalde aspecten van de mens, zoals spier- en denkkracht, door technologische revoluties zijn overgenomen is juist interessant, daardoor moeten wij bedenken wat we voor unieks in te brengen hebben. Verbeeldingskracht, empathie en menselijk contact zijn niet door een computer te vervangen. Ik denk daarom dat we steeds meer met AI in duo’s gaan werken en dat AI ons extensies van onszelf aanreikt. We gaan technologie gebruiken om onszelf en onze eigen skills te verruimen en te vergroten. Eigenlijk is artificiële intelligentie een verkeerde en ook ouderwetse term. Je zou beter kunnen spreken van augmented intelligence. Want dat is wat deze techniek in werkelijkheid doet: ons aanvullen. Niet ons vervangen.’