Heere Heeresma (1932-2011) is de auteur van een omvangrijk oeuvre dat in de jaren zeventig veel lezers vond. Hij manifesteerde zich toen ook geducht in de media, maar opeens verdween hij uit het zicht en bleef slechts via een in zijn boeken vermeld postbusnummer voor zijn lezers bereikbaar. Een halve eeuw later lijkt Heeresma geheel passé. Zestigers denken hooguit met genoegen terug aan Han de Wit gaat in ontwikkelingshulp of Zwaarmoedige verhalen voor bij de centrale verwarming. Of aan het schrijnende Een dagje naar het strand, dat ook succesvol werd verfilmd, onder anderen door Theo van Gogh. Heeresma stond voor dwars, geestig en trefzeker proza, vol ironie, satire, venijn en ook cynisme, doorgaans in lijn met de tijdgeest van de jaren zeventig. Zijn werk deed de lezer geregeld gnuiven, maar zaagde haast ongemerkt ook aan de poten onder diens stoel. De goede verstaander mocht zelf de conclusie trekken: ziehier de mens, om te lachen en te huilen, en beter wordt het niet.
De schrijver Heere Heeresma was een intrigerende persoonlijkheid met onwrikbare opvattingen over mens en maatschappij. In de documentaire ‘En de naam is: Heeresma’ werpen zijn zoon en dochter licht op een vader die zich niet liet kennen.
Zijn succes deed uiteraard de vraag rijzen naar de persoon achter deze schrijver, die zijn werk primair als broodwinning zei te beschouwen, als een waarnemer aan de zijlijn die het menselijk onvermogen hilarisch wist te verwoorden. Beslist geen literator die zijn zielenroerselen wilde openbaren. Interviewers en leespubliek wilden dus weten wie er schuilging achter de ogenschijnlijk ongenaakbare, hooghartige poseur en outsider, met die verzorgde en vlijmscherpe dictie. Maar Heeresma, hoe welbespraakt ook, hulde zich in stilzwijgen omtrent zijn privédomein, vermengde onbekommerd feiten en fictie en leek, als zoon van een godsdienstleraar, vooral geheimzinnig en interessant te willen doen met zijn Bijbelstudie en zijn belangstelling voor het jodendom. Maar het was hem bittere ernst.
Comeback
Wie was Heere Heeresma en wat hield hij mogelijk verborgen? Terug dus naar zijn jeugd, ouders, nestgeur, opvoeding en omgeving. Vader Heere, van Friese komaf, was Bijbelvorser en godsdienstleraar, moeder redersdochter uit Scheveningen. Heere werd in 1932 geboren, daarna Marcus Aurelius, met wie Heere het nooit heeft kunnen vinden. Wel met broer en gabber Faber – met wie hij de detectives Teneinde in Dublin en Hallo hallo, bent u daar Plotsky? schreef –, die amper dertig jaar oud in 1969 bij een auto-ongeluk overleed. Maar het grootste gemis voor Heeresma bleef de plotse dood in 1943 van zijn vader, later door hem in de hoogte gestoken als theoloog en hoofdredacteur van maandblad De Flambouw, en vereerd als ideale vaderfiguur: eigenzinnig leraar, richtinggevend en veiligheid biedend.
‘Ik was wel een beetje een eigenheimer ja, een apart type’
Bevallig
Het gezin, dat in Amsterdam in de nieuwe wijk plan Zuid woonde, bood in de oorlog onderdak aan drie Joodse onderduikers. De dood van vader en het plotseling verdwijnen van Joodse vriendjes en buurtbewoners zijn voor het ontvankelijke en gevoelige kind Heere zeer bepalend geweest. Zozeer dat hij later niet kon opbrengen om erover te schrijven, maar wel jarenlang ‘Kaddisj voor een buurt’ aankondigde, waarvan het manuscript in een Parijse kluis zou liggen wachten op publicatie.
Toen VPRO-programmamaker Anton de Goede veel later met Heeresma ging corresponderen en zijn vertrouwen won, leidde dat uiteindelijk in 2003 tot wandelingen door Oud-Zuid, decor van zijn jeugd, waaraan Heeresma haarscherpe herinneringen ophaalde die als radioreportage Monologen uit het bijna toen werden uitgezonden. Ze gaven Heeresma ook het laatste zetje voor het schrijven van een jongen uit plan Zuid (2005), na lange tijd z’n comeback en wat ons betreft beste werk, dat in twee delen verscheen. Daarmee werd een belofte alsnog ingelost, het mag zijn finaal hoogtepunt heten. (De radioreportages zouden na zijn dood nog in boekvorm verschijnen als Kaddish voor een buurt.)
Wantrouwen
Bij Heeresma liepen schijn en werkelijkheid, waarheid en verzinsel vloeiend in elkaar over. Wie aan de feiten hecht zij verwezen naar de biografische schets van Hein Aalders, als inleiding bij de door hem geselecteerde Heeresma-brieven in Bleib gesund! Feit is bijvoorbeeld dat Heeresma zo’n groot wantrouwen tegen de staat en maatschappij koesterde (het ‘systeem’ dat van burgers willoze slaven zou maken) dat hij zijn zoon aan de leerplicht onttrok (‘onderwijs is conditionering’), geen belasting betaalde, alleen cash aanvaardde, maar geen subsidie, niet traceerbaar wilde zijn, zijn woonadres geheimhield en zelfs naar Frankrijk verhuisde. Wat deels de verklaring vormt voor zijn teruggetrokken bestaan.
Heeresma had uit zijn eerste huwelijk, dat in 1959 spaak liep op zijn alcoholisme, een dochter: Marijne, die later niets meer met haar vader te maken wilde hebben. Het zou Heeresma ook nooit lukken nog enige verstandhouding met haar op te bouwen. Wel zwoer hij de drank voorgoed af en hertrouwde een jaar later. Uit dit huwelijk werd zoon Heere jr. geboren, die gedurende zijn jeugd intensief bij vaders activiteiten werd betrokken. In de documentaire En de naam is: Heeresma – Een familiegeschiedenis van regisseur John Albert Jansen, uitgezonden door de (bij de EO ondergebrachte) Joodse Omroep, vertellen Marijne en Heere jr. in gesprek met aangever en interviewer Anton de Goede, tevens biograaf van Heere Heeresma, stukje bij beetje over hun vader, die zelf op archiefbeeld te zien is en de film schoorvoetend mag openen: ‘Ik was wel een beetje een eigenheimer ja, een apart type.’ Wat heet. Vervolgens ontvouwt zich langzaam maar zeker een tragikomische familiegeschiedenis, waarin vaders slagschaduw nog steeds over broer en zus hangt. Hij had een brandscherm rond zich opgetrokken, aldus Heere jr. Hij liet zich niet in de ogen kijken, zegt Marijne. Ze zag er angst in, en verdriet.