zondagetalage

Al bijna vijftig jaar lang tekent Svetlana Alexijevitsj (1948) de verhalen, theorieën en observaties op van de meest uiteenlopende mensen. In de eerste persoon enkelvoud. ‘Ik werk,’ zei de Nobelprijswinnaar in 2015 in een interview met The New Yorker, ‘om een beeld te scheppen van een tijdsperiode via de mensen die het hebben meegemaakt.’

In dit levensproject is Het einde van de rode mens, uit 2013, Alexijevitsj’ meest ambitieuze boek. Tientallen, zo niet honderden vrouwen (en een paar mannen) uit landen die samen ooit de Sovjet-Unie vormden, vertellen hun geschiedenis én hun kijk op de ontwikkelingen en omwentelingen van hun tijd. Samen bieden ze een mozaïek aan ooggetuigenverslagen, uit plaatsen zo verschillend als de Tadzjiekse hoofdstad Doesjanbe en de kleinste gehuchten in de verste Oekraïense uithoeken.

Wat de getuigen verbindt, is de Sovjet-Unie. Op een paar jongeren na hebben ze zich allemaal moeten verhouden tot de idealen, terreur en hoop achter dat imperium. Allen maakten daarna mee hoe in relatief korte tijd het communisme verdween en het enorme rijk in elkaar stortte. Hoe beïnvloedde die omwenteling hun leven? Hun wereldbeeld? Hun identiteit?

Van de Sovjet-Unie komt een mens niet makkelijk af, zo blijkt uit Het einde van de rode mens. Of zoals de Wit-Russische schrijver het zelf zei in dat New Yorker-interview, in een reflectie op al die getuigen: ‘Als je ze vraagt naar liefde, vertellen zij je hoe ze Minsk hebben heropgebouwd. Als je tegen ze begint over ouderdom, vertellen zij je hoe moeilijk het leven was direct na de oorlog. Het is alsof ze nooit een eigen leven hebben geleid.’

In De eerste persoon spreken we met Lisa Weeda. In haar terecht alom geprezen roman Aleksandra (2021) klinken enkele van de hoofdpersonen als Alexijevitsj’ ooggetuigen. Vreemd is dat niet. Weeda’s personages en haar Oekraïense familieleden hebben eveneens hun weg moeten vinden ‘op de puinhopen van de Sovjet-Unie’, zoals de ondertitel luidt van Alexijevitsj’ getuigenmozaïek. Herkent Weeda zich in de verhalen uit Het einde van de rode mens? Hoe kijkt zij aan tegen het gewicht van geschiedenis, dat zo zwaar weegt op Alexijevitsj’ getuigen? En betaalt de wereld, en Oekraïne in het bijzonder, daar nu de prijs voor?