zondagetalage

Soms vermomt een ooggetuigenverslag zich als roman. Van het westelijk front geen nieuws is waarschijnlijk het beste en beroemdste voorbeeld. In elk geval het succesvolste. Het boek van Erich Maria Remarque verscheen in 1929. Binnen een jaar werden alleen al in Duitsland meer dan een miljoen exemplaren verkocht. Het verslag uit de loopgraven groeide daarna uit tot een mondiale bestseller.

Behalve als literaire sensatie ging het boek de wereld over als een afrekening met een oudere generatie. Mannen die jongeren als Remarque lekker hadden gemaakt voor de oorlog, de Eerste Wereldoorlog, terwijl ze zelf thuis de vorderingen aan het front vernamen uit de krant. Zoals Remarque’s hoofdpersoon en alter ego Paul constateert: ‘Wij kwamen al gauw tot de ontdekking dat onze generatie eerlijker was dan de hunne. Zij hadden alleen hun gladde praatjes en hun handigheid op ons voor. Het eerste trommelvuur maakte ons onze dwaling duidelijk en onder de granaten stortte het wereldbeeld ineen dat zij ons hadden bijgebracht.’

Met het doorprikken van oorlogsretoriek joeg Remarque de rechtse krachten in de Duitse samenleving hoog de gordijnen in. Bij boekverbrandingen gooiden nazi’s exemplaren van zijn meesterwerk onder luid gejoel in het vuur. Toch had Remarque zijn ooggetuigenverslag niet als antioorlogspamflet bedoeld, zo maakte hij direct op de eerste bladzijde duidelijk. ‘Dit boek wil noch een aanklacht noch een bekentenis zijn. Het wil alleen een poging wagen verslag uit te brengen over een generatie die door de oorlog werd vernield.’

Geen aanklacht? Nee, misschien is het subtieler, zoals Arnon Grunberg onlangs in NRC schreef. Remarque had zijn vizier vooral gericht op ontluistering. Grunberg: ‘Op het besef dat de “gladde praatjes” van wijsgeren en drilmeesters, opvoeders en geestelijken, leraren en ouders, geen stand houden in de chaos van de werkelijkheid.’

Remarque en zijn kameraden gingen nog wel dapper naar voren, schreef Grunberg, maar zonder enig geloof in de verhalen of deugden die hen naar het front hadden gebracht.

Grunberg heeft oorlog van dichtbij gezien, in Afghanistan. In de serie De eerste persoon gaan we met hem in gesprek over Remarque’s meesterwerk en over de vraag wat oorlog met mensen doet. En: is het mogelijk om als schrijvende getuige iets van de oorlogservaring over te brengen op mensen thuis, ver weg?