Wie is… Adriaan van Dis?

Hij komt ze af en toe nog tegen, mensen die hem op straat enthousiast aanspreken over zijn boekenprogramma. ‘Echt, mijnheer Van Dis, mijn vrouw en ik kijken elke zondag.’ Dat ze denken dat het nog steeds bestaat zegt veel over Adriaan van Dis (1946) en over de indruk die hij op kijkers maakte. Van Dis presenteerde Hier is… Adriaan van Dis (1983-1992), VPRO Zomergasten (1999-2002), maakte spraakmakende vpro-reisseries, zoals Van Dis in Afrika (2008) en Van Dis in Indonesië (2012), en hij was regelmatig te gast in De wereld draait door. Daar dacht men met zo veel weemoed terug aan Van Dis’ legendarische boekenprogramma dat het onder de vlag van DWDD Heimwee een paar keer terug mocht keren. Tussen 2013 en 2020 interviewde Van Dis daarin gedroomde gasten als Yuval Noah Harari, Stephen Fry, Maarten Biesheuvel en Hilary Mantel.

Adriaan van Dis is programmamaker en tv-presentator, maar bovenal is hij schrijver. De afgelopen veertig jaar boekte hij succes met titels als Indische duinen (1994), Familieziek (2002), De wandelaar (2007), Stadsliefde (2011) en KliFi (2021). Zowel zijn televisiewerkzaamheden als zijn boeken zijn veelvuldig bekroond. Hier is… Adriaan van Dis en Van Dis in Afrika werden onderscheiden met de Zilveren Nipkowschijf. Zijn debuutroman Nathan Sid (1983) leverde hem een Gouden Ezelsoor op, voor Indische Duinen ontving hij de Gouden Uil en de Trouw Publieksprijs, en daarnaast werd het boek ook genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs en de ako Literatuurprijs. In 2009 kreeg Van Dis de Gouden Ganzenveer voor zijn gehele oeuvre.

Wanneer journalist Gijs Groenteman in een aflevering van podcastserie Met Groenteman in de kast met Adriaan van Dis komt te spreken over vergaande technologische ontwikkelingen, zegt deze: ‘Ik kan niet wachten op de robot die mij straks helpt mijn sokken aan te doen, en met wie ik in gesprek ga als ik 96 ben. Een robot lacht altijd.’ Daaruit maakt Groenteman op dat Van Dis erop vertrouwt dat het goede van de mens uiteindelijk zal overwinnen. ‘Leuk dat je dat zegt, want ik geloof helemaal niet dat alle mensen deugen,’ antwoordt Van Dis, ‘maar wel in een zekere mate van zelfcorrectie van mensen.’ Vlak daarna kwalificeert hij zichzelf als een ‘wanhopig optimist’, omdat hij bang is dat als hij met een bittere blik naar de wereld zou kijken die bitterheid naar binnen slaat en hij ook een bittere man wordt. ‘Ik probeer vooral niet bang te zijn voor de toekomst, en ik probeer mijn toekomst te begrijpen. Dat klinkt allemaal vreselijk Gutmensch-erig, maar je zou ook kunnen zeggen: dat doe ik misschien omdat er een kern in mij is die wel degelijk bang is.’

Van Coen Verbraak verschenen eerder documentaires over onder anderen Harry Mulisch, Van Kooten en De Bie, Martin Bril en Joost Zwagerman. Hij zegt dat hij alleen films maakt over mensen met wie hij iets heeft. Niet dat hij fan van iemand moet zijn, dat vindt hij geen goede basis, maar de persoon in kwestie moet hem ráken. Verbraak vertelt dat hij als scholier al gegrepen werd door Van Dis’ boekenprogramma en dat hij hem daarom is blijven volgen. Hoewel hij dacht de schrijver behoorlijk te kennen, werd hij tijdens het draaien toch verrast. ‘Ik heb eigenlijk alleen maar méér bewondering voor hem gekregen,’ aldus Verbraak. ‘Vroeger kreeg hij te horen: je kan niet leren, je bent dyslectisch. Maar hij heeft het verdomd ver geschopt voor een jongen tegen wie gezegd werd: jij bent te dom om naar het gymnasium te gaan en je mag al heel blij zijn met een baantje op het gemeentehuis.’

Coen Verbraak is vooral onder de indruk van de manier waarop Adriaan van Dis zich heeft ‘vrijgeschreven’ van zijn ingewikkelde jeugd. ‘Met de macht en de fantasie van de schrijver is Van Dis zijn hele verleden gaan ordenen,’ licht hij toe. ‘Door erover te schrijven en het allemaal net een kwartslag te draaien krijg je literatuur. Dan wordt het ook voor andere mensen toegankelijk, zo heeft hij van een slechte start iets heel bijzonders weten te maken. Hij laat daarmee zien dat je je niet hoeft neer te leggen bij waar het leven je in eerste instantie heeft neergezet. En dat als je echt gelooft in jezelf en graag iets wilt, het ook kan lukken.’