Poetins praktijken

Bepalend voor Poetins wereldbeeld is het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, door hem ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw’ genoemd. Toen hij als KGB-agent in Dresden was gestationeerd, werd hij door de val van de Muur in 1989 gedwongen om naar zijn geboortestad Leningrad terug te keren. De gedesillusioneerde ex-spion vond het onverteerbaar dat het machtige Sovjetrijk was ingestort en het resterende Rusland in de jaren negentig, na de uitverkoop van al het staatsbezit aan een handvol oligarchen, werd gedicteerd door chaos, corruptie en criminaliteit. Poetin werd klusjesman van Anatoli Sobtsjak, de corrupte burgemeester van Sint-Petersburg, raakte opnieuw brodeloos toen deze niet werd herkozen en werkte zich vervolgens vanaf 1996 in Moskou op tot baas van geheime dienst FSB. Hij werd tot ieders verrassing door de opgebrande Jeltsin tot diens beoogd opvolger als president verkozen. Waarna de anonieme FSB’er uitgroeide tot een in Rusland populaire alleenheerser en een van de machtigste autocraten ter wereld.

Hoe Poetin deze ongewone carrière heeft opgebouwd (en zijn privéleven buiten beeld hield) is al twintig jaar onderwerp van speculaties en speurwerk in de media. Hoe raakte hij, komend vanuit het niets, zo stevig in het zadel en waarop berust zijn status van geducht staatsman? Zo werd in de BBC-documentaire Putin, Russia and the West de balans van het tijdperk-Poetin tot 2011 opgemaakt, en de documentaire The Putin System (2007) liet zien hoe Poetin over een feilloos machtsinstinct beschikt en steeds op het juiste moment toeslaat. Steeds bewijst het zogeheten veiligheidsapparaat hem goede diensten bij het fabriceren van kompromat om tegenstanders aan te kunnen pakken met valse aanklachten. In Putin’s Revenge (2017) benadrukt documentairemaker Michael Kirk dat het onderdrukken van alle oppositie en Poetins afkeer van het democratische Westen niet op ideologische motieven berust. ‘Zijn ideologie is het overleven van Poetin, en dat van Rusland natuurlijk.’ Elke dreiging en crisis werd door Poetin aangegrepen om zijn positie en die van de geheime diensten te verstevigen. Steeds onverbloemder maakte hij duidelijk waar zijn ‘geleide democratie’ in feite voor staat: onvrijheid, repressie, willekeur, desinformatie en indien nodig terreur.

Hoe de cynisch opererende en zich onaantastbaar wetende Poetin van nu ooit als beoogd president zonder politieke ervaring in het diepe werd gegooid, is te zien in Putin’s Witnesses (2018) van Vitali Manski. Deze mocht eind jaren negentig als producer bij de staatstelevisie een film maken over Poetins eerste jaar als president. Een onzekere, nog toegankelijke Poetin wist heel goed dat hij de media nodig had om zich als kandidaat te presenteren en volgde zelfs regieaanwijzingen van cameramensen gewillig op: jasje over de schouder graag, glimlachen alstublieft. Manski meende toen nog, en velen met hem, dat het na de chaos onder Jeltsin en diens beschamende optredens onder Poetin alleen maar beter kon worden. Na zijn verkiezing beloofde Poetin met zoveel woorden ‘de mensenrechten en burgerlijke vrijheden te beschermen’. Niemand had verwacht dat het onder deze president zou uitdraaien op het elimineren van alle oppositie, de volledige controle over media, parlement en rechtspraak, het vermoorden van politieke tegenstanders, verheerlijking van Ruslands heldhaftige verleden, en expansionisme via (hybride) oorlogvoering.

De driedelige Channel 4-documentaire Putin: A Russian Spy Story (2020, regie Nick Green), nu te zien bij de VPRO, geeft via archiefbeelden en uiteenlopende getuigenissen een overzicht van zijn loopbaan en voert de modus operandi van de president terug op zijn jaren achter de schermen, als KGB’er in Dresden, als fixer voor Sobtsjak in Sint-Petersburg en als razendsnel opgeklommen chef van de FSB in Moskou. Een keur van personen die met Poetin te maken hebben gehad, van voormalige adviseurs en medewerkers tot oud-ambassadeurs, correspondenten en politieke tegenstanders, vertelt over Poetins werkwijze en opvattingen: er zijn loyale uitvoerders, vijanden (die ook nuttig kunnen zijn) en verraders. De laatsten worden ter afschrikking op opzienbarende wijze met gif of kogels aangepakt, waarna Poetin persoonlijke betrokkenheid en die van de geheime diensten steevast ontkent.

Het eerste deel van Putin: A Russian Spy Story, dat afsluit met zijn aantreden als president en de aanval op het afvallige Tsjetsjenië, biedt meer inzicht in Poetins motieven en persoonlijkheid, de beide andere delen geven een opsomming van alle bekende gebeurtenissen en beleidsdaden tijdens zijn presidentschap.
Poetin groeide in Leningrad op in armoede, in een kommunalka vierhoog achter. Hij bleef schriel (en zou niet langer worden dan 1,70 meter) en deed fanatiek aan judo, wat bijdroeg aan zijn entree bij de KGB.

Als twintigjarige raakte hij in de ban van tv-serie Semnadcat’ mgnovenij vesny (Zeventien momenten in de lente), waarin een Russische spion die zich onder de naam Max-Otto von Stierlitz al jarenlang in nazi-Duitsland ophoudt er in februari 1945 in slaagt om in Zwitserland gevoerde onderhandelingen tussen Himmler en westerse geallieerden over een aparte vrede (die natuurlijk rampzalig zou zijn uitgepakt voor de Sovjet-Unie) te laten mislukken. Stierlitz redt aldus zijn vaderland. Een uiterst onwaarschijnlijk verhaal natuurlijk, gebaseerd op een voor propagandadoeleinden door partijleider Andropov bestelde roman. Maar door deze zwart-witserie, razendpopulair in de Sovjet-Unie van de jaren zeventig, raakte Poetin gefascineerd door Stierlitz, een soort Russische James Bond, en zag hij in deze heroïsche spion een lichtend voorbeeld. 

Twee jaar later trad hij in dienst bij de KGB, waar hij leerde hoe je de vijand kunt observeren en uitschakelen en zelf anoniem blijft. Toch is hij tot 1996, de periode waarin hij als klusjesman burgemeester Sobtsjak assisteert bij diens corrupte praktijken, nog geregeld op foto’s en op bewegend beeld te zien. Op filmbeelden uit 1992 vraagt een interviewer zelfs of Poetin vaak steekpenningen krijgt aangeboden. ‘Moet ik ja zeggen?’ luidt het antwoord. Gleb Pavlovski, tot 2011 politiek adviseur van Poetin, vertelt dat in Sint-Petersburg politici en maffia gewoon zaken met elkaar deden en dat Poetin het normaal vond dat overheidsfunctionarissen een percentage van de gesloten deals kregen. Toen Sobtsjak onverwacht niet werd herkozen, begreep Poetin dat democratische verkiezingen hem werkloos hadden gemaakt, dus dat nooit weer.

Vervolgens maakte hij in Moskou snel carrière bij de geheime dienst. Hij ondernam niets toen zijn ondergeschikte Litvinenko hem vroeg de corruptie te bestrijden. Procureur-generaal Skoeratov daarentegen, die onderzoek deed naar witwassen, werd met behulp van sekstapes door Poetin weggewerkt. Jeltsin zag daarom in hem een opvolger, iemand die orde op zaken kon stellen.

Als aankomend president moest Poetin leren uit de schaduw te treden en zich te profileren als daadkrachtig. Hij bevorderde zijn verkiezing door te beloven de opstandige Tsjetsjenen op hun donder te geven. Precies wat de Russen wilden horen, want de Tsjetsjeense Oorlog had zich naar Moskou verplaatst toen bij bomaanslagen op flatgebouwen, vermoedelijk door de FSB beraamd, honderden Moskovieten werden gedood en gewond. Poetin begon een strafcampagne tegen Tsjetsjenië en leek de sterke leider waar Rusland om vroeg. Hij benoemde KGB’ers uit zijn vorige werkkring op hoge posten en pakte een aantal oligarchen, die zijn verkiezing mede hadden gefinancierd en daarom meenden kritiek op hem te kunnen uitoefenen, hard aan.

Zo begon een ijzig, op angst en repressie gebaseerd leiderschap dat nu al twintig jaar voortduurt, gestoeld op ervaringen en methoden opgedaan bij de geheime dienst. ‘Hij doet wat hem geleerd is om te doen: manipuleren, liegen, rekruteren, onderdrukken. Hij schijnt vrij goed te zijn in zijn werk,’ zegt journalist Vladimir Kara-Murza, die tot tweemaal toe werd vergiftigd met bijna dodelijke afloop. Intrigerend is het oordeel van Poetins gewezen adviseur Pavlovski. Hij denkt dat Poetin gaandeweg bang is geworden. ‘Een tragische figuur die een groot leider had kunnen worden.’