Het stemmenlandschap is gevarieerder geworden

Ergernissen over stemmen zijn zo oud als de radio, maar sinds de opmars van de podcast is het verschijnsel ‘irritante stem’ veel wijdverbreider dan toen we het alleen nog maar met geschoolde radiostemmen moesten doen. Iedereen kan in de stofzuigerkast een podcast opnemen, en dat gebeurt ook. Met als gevolg dat er veel podcasts worden gemaakt door mensen die niet begrijpen dat een audioverhaal vertellen een vak apart is. Maar zelfs als iemand dat vak verstaat, kunnen luisteraars afhaken vanwege een stem. Te futloos, te geaffecteerd, te opgejaagd, te jolig – iedere luisteraar kent wel een stem die zo veel irritatie oproept dat dit het verhaal in de weg zit.

Inmiddels is De schrik van Roden met 250.000 downloads een succes. Ondanks de stem van Van Gestel, die uiteindelijk toch zijn eigen teksten mocht inspreken. In de recensies wordt de podcast inhoudelijk geprezen als ‘respectvol’, ‘integer’ en ‘genuanceerd’, maar over de verteller wordt veel geklaagd. Die klinkt ‘onprettig’, ‘zeurderig’, ‘zalvend’, ‘storend’, ‘lijzig’ en ‘vermoeiend’. Al noemt een enkeling diezelfde stem juist ‘prachtig’ en ‘rustgevend’.

‘Ik weet dat ik helemaal geen podcaststem heb,’ zegt Van Gestel, ‘maar ik wilde het wel zelf proberen. Mijn stem is een beetje droog, toneert niet echt en ik articuleer niet altijd goed. In de reviews zie ik reacties van mensen die zeggen: het is een mooi verhaal, maar die verteller is niet om aan te horen. Hij is nog erger dan Rutger Bregman. Of ze zeggen: hij klinkt als Rob Jetten on steroids. Maar anderen laten weten dat ze alle afleveringen achter elkaar beluisterd hebben. Dat er mensen zijn die vijf uur naar mijn stem willen luisteren, geeft me voldoende vertrouwen dat de podcast in elk geval goed genoeg is om te blijven luisteren. Het is niet alsof je naar een prachtige compositie van Chopin luistert als je mij hoort.’

Je stem veranderen is moeilijk, maar niet onmogelijk. Meestal zijn het vrouwen die hun best doen anders te klinken in de hoop zo serieuzer te worden genomen. Margaret Thatcher leerde lager te spreken, evenals de onlangs veroordeelde oplichter/ondernemer Elizabeth Holmes, die zich aanwende een octaaf lager te spreken dan ze van nature deed. (Zoals te horen is in de podcasts The Dropout en Bad Blood.)

Vrouwenstemmen roepen veel meer irritatie op dan mannenstemmen. Bij het iconische programma This American Life kwamen zo veel klachten binnen over de stemmen van de veelal jonge vrouwelijke verslaggevers dat ze er in 2015 een aflevering aan wijdden. Presentator Ira Glass, wiens eigen dictie symbool staat voor een specifiek soort linkse arrogantie, deed een greep uit de ronduit agressieve mailtjes over dit onderwerp: ‘onverdraaglijk’, ‘erger dan irritant’, ‘zo erg dat het fysiek onmogelijk is om te luisteren’.

Hanneke Bax heeft zich als logopedist gespecialiseerd in stemmen. Daarnaast geeft ze als stemtrainer les aan studenten muziektheater op het Rotterdamse conservatorium. Samen met stem- en spraakcoach Tim Bosselaar maakt ze de podcast Zeg, die gaat over stemmige onderwerpen als ‘waarom klinkt je eigen stem zo lelijk als je die terughoort?’ en ‘kun je horen of iemand homo is?’ Een aflevering over de erotiserende kracht van stemmen is in de maak.

Waarom vinden we volgens haar de ene stem mooi en de andere irritant?

‘Ik was ooit bij een lezing over de vraag: wat maakt een stem nou mooi? De wetenschappers in het panel werden het er niet over eens. Deel is het persoonlijke voorkeur, deels komt het door wat je hebt meegemaakt. Je kunt een stem vreselijk vinden omdat die je doet denken aan een vervelende tante. En dan is er nog een stukje evolutiebiologie. Heterovrouwen zijn het meest gecharmeerd van lage mannenstemmen, terwijl mannen juist van hoge stemmen houden omdat vrouwen rond de eisprong een hogere stem hebben.’

Hoe verklaart ze dan dat het juist die hoge vrouwenstemmen zijn die bij luisteraars de grootste irritatie oproepen?

‘Als mensen een scherpte in hun stem hebben, heeft dat iets heel doordringends. Zo van: je komt in mijn aura, ga weg. Ik heb weleens iemand in mijn praktijk gehad omdat een collega hoofdpijn kreeg van haar stem. En een podcastmaker die zei: mensen vinden mij altijd heel zweverig overkomen. Dan ga je kijken waar dat aan ligt. Het hangt er ook vanaf wie je publiek is. Hoeveel sensatie leg je in je toon? Een trend die ik nu veel hoor, zeker in Docs, is dat mensen (Bax laat nu tussen elk woord een nadrukkelijke stilte vallen en declameert op gedragen toon) een ding / op een bepaalde manier vertellen / alsof het / een gedicht is.’

Bax is zelf een podcastliefhebber. Lukt het haar nog de stemexpert in zichzelf uit te schakelen als ze naar iemand luistert?

‘Vaak wel, maar ik hoor wel veel. Zo luisterde ik ooit naar een podcast waarin iemand een waargebeurd verhaal vertelde, terwijl ik zeker wist dat het niet echt was gebeurd. Gijs Groenteman eindigt zijn zinnen altijd met een vraagteken, en als je naar Dolf Jansen luistert kun je daar ook heel veel commentaar op hebben. Toch ben ik al jaren een vaste luisteraar van Spijkers met koppen en ook Gijs Groenteman vind ik heel prettig om naar te luisteren.’

Gijs Groenteman heeft een hoge stem, hij slist en articuleert niet goed. In 2016 schreef hij voor Het Parool een stuk met als kop: ‘Ik ben hetero maar klink toch gay. Hoe kan dat?’

Zijn aversie tegen zijn eigen stem heeft hem er niet van weerhouden podcasts te gaan maken. Het succes van Met Groenteman in de kast en Teun en Gijs vertellen alles bewijst dat het toch niet altijd de toon is die de muziek maakt.

‘Goeie voice-overs inspreken is een kunst op zich, en de juiste verteltoon te pakken krijgen is ook iets wat je moet leren. Maar het is zeker waar dat het succes van je podcast deels wordt bepaald door de vraag of je van nature gezegend bent met een prettig stemgeluid. Er zijn ook radiomakers waar ik niet naar luister omdat ik de stem niet aan kan.’

Hij zei: “Ik heb gehoord dat er een stagiair is met een stem die heel erg op die van Wim T. Schippers lijkt.” Dat wilde hij zelf wel eens even horen, hahaha! Eigenlijk ben ik meer een documentairemaker. Ik spreek rustig tien keer opnieuw iets in. Live presenteren is een vak apart. Toch heb ik een tijdje het radioprogramma Studio Idzerda gepresenteerd. Op een gegeven moment kwam daar een reactie binnen van een luisteraar, wacht ik heb hem nog wel ergens (Minkema begint hard te lachen): “Kunt u in alle rust overwegen die vreselijke presentator af te voeren? Die man heeft een uitermate beroerde, maar vooral afschrikwekkende stem waar zelfs onze parkiet van begint te fladderen. Als u het fraai gekleurde vogeltje zou kennen dan wist u dat hij door de week de rust zelve is, maar zondag zo tegen zessen wordt hij erg nerveus en dat ligt aan die vreselijke presentator.” Ik vind het helemaal niet erg dat mensen een hekel aan mijn stem hebben. Dat heb ik liever dan dat je er niks in mag of kan leggen. Een stem is een landschap, je moet dat landschap accenten kunnen geven. Je moet heuveltjes kunnen bouwen, of een berg als het moet. Uiteindelijk gaat het natuurlijk om wat je zegt. Op Radio 1 hoor je genoeg goeie stemmen, maar als je geen eigen mening of karakter mag hebben, wordt zo’n stem leeg en vervelend. Dan mis je iets. Een mooie stem zonder inhoud, daar kan ik niet tegen. Lelijke stemmen bestaan niet. Dat is mijn boodschap.’