Als het gaat over Anja, gaat het niet alleen over Anja, maar ook altijd over andere onderdrukte vrouwen, alleenstaande moeders, trans personen, gemarginaliseerde ouderen, anderszins gediscrimineerden of Palestijnen. Want Anja Meulenbelt is van en voor allerhande minderheden. Zo blijkt ook uit haar nieuwste boek Niet van gisteren, dat zich laat lezen als een verslag van haar verblijf op de achtbaan van allerlei emanciperende bewegingen, groeperingen en clubjes, van single supermom tot BIJ1 (en die van haar dan ook geen memoires mogen heten, want die zijn te self centered). Als iemand zich het motto uit de jaren zeventig ‘het persoonlijke is politiek’ heeft eigen gemaakt, dan is zij het wel. Ze zou beroemd worden doordat ene boek voor vrouwen, zoals Jan Cremer vermaard werd door dat ene boek voor mannen (dat net als haar boek ook over seks ging, maar dan als mannelijke prestatie en niet als onontkoombaar vrouwelijk lot in linkse patriarchale tijden dat zij beschrijft).
Toen De schaamte voorbij – met als ondertitel ‘een persoonlijke geschiedenis’ – in 1976 uitkwam werd Anja Meulenbelt van de ene op de andere dag bekende Nederlander van feministische huize zoals voor haar alleen Aletta Jacobs dat was geweest. Een verdiende status. Want het bevrijdingsboek kaartte nog al wat aan, wat tot dan toe alleen besproken werd in achterkamertjes van feministische praatgroepen of feministische collectieven. Het schopte haar vrouwelijke generatiegenoten uit de valkuil van serviele dienstbaarheid van aanrecht tot bed, die door kerkelijke leiders en brave sociaal democraten begin twintigste eeuw in eensgezinde wedijver tot ideaal was verheven; het besprak het bestaan van amoureuze relaties tussen vrouwen in het openbaar alsof dat gewoon was; het dwong haar soortgenoten om nou eens voor zichzelf te gaan denken in plaats van voor hun vriendje of getrouwde man (in de rol van wettelijke partner of overspelige echtgenoot); en het schonk het zicht op zoiets als autonome vrouwenmacht in hoofd en hart.
Het boek was vooral, schreef ze, Virginia Woolf citerend, een poging de huisvrouw in haar te elimineren – want ‘als ik haar niet had gedood, had ze mij vermoord’. Maar de faam die ze ermee verwierf had ook een prijs. Gelijkgezinde seksegenoten riepen haar op podia en public ter verantwoording. Want hoe was dat nou om zo hoog boven je zusters in de strijd te worden verheven? ‘Ik stond dikwijls alleen op een gure koude berg, zei ze er zelf over.
De kilte die ze ondervond zal niet de reden zijn geweest voor haar stap naar ook andere soorten activisme, maar het feit dat de onderlinge vrouwelijke solidariteit niet altijd vanzelf sprak, moet ermee te maken hebben gehad. Je zowel ergens thuis voelen als jezelf zijn is vaak een paradox, zei ze later over die tijd. En zo werd Anja Meulenbelt de vrouw op en achter de barricade die we nu kennen. De activiste die naast Gretta Duisenberg stond toen het Palestijnse lot Nederland nog vrij onverschillig liet, en adviseur van Sylvia Simons toen noch Rutte, noch het grootste deel van de Kamer begreep dat slavernij diepe sporen nalaat. Een actiepionier uit overlevingsdrang. ‘Bijna iedereen die dwangmatig bezig is de wereld te verbeteren, torst een rugzakje mee’, legde ze ooit uit. Activisme had voor haar een helende werking. Maar wat die helende werking is en wat er in haar rugzakje zit? Hopelijk krijgen we dat zondag te horen. Ook te gast in VPRO Boeken is Peter Buwalda, die komt vertellen over zijn nieuwe roman De jaknikker.