VPRO Gids 37

10 september t/m 16 september
Pagina 10 - ‘In de schaduw van ASML’
papier
10

Cadeautje!

Je leest dit artikel gratis. Wil je meer van de VPRO Gids? Neem een abonnement. Nu 12 weken voor slechts 10 euro. Ik wil meer lezen →

In de schaduw van ASML

Hugo Hoes

In ‘Tegenlicht’ schetst Kees Brouwer een portret van het succesvolle techbedrijf ASML, dat in Veldhoven gevestigd is. De ‘VPRO Gids’ ging naar de Brabantse gemeente om te kijken welke impact ASML op de omgeving heeft. “Philips bouwde huizen. ASML koopt ze.”

‘Ze groeten je, kopen veel via internet, maar ze zijn nooit thuis’

Danny Doorleijers

 

 

 

Met zijn chicken curls, donuts en taco’s heeft Danny’s Dierenshop aan het Meiveld in het CityCentrum van Veldhoven wel iets van een delicatessenzaak. Voor pets van expats, rijm-denk ik er achteraan, want op deze tropische dinsdag in augustus ben ik op zoek naar de invloed van ASML op de lokale gemeenschap. En in het Engels gepresenteerde luxe dierenhapjes passen daar perfect bij. Deels klopt dat volgens eigenaar Danny Doorleijers ook wel, ‘want expats geven meer uit aan hun huisdier’. Precies 25 jaar zit hij in het vak en hij heeft ook Italiaanse en Britse klanten. ‘Die hebben herders, labradors en pomerianen, net als Nederlanders.’ Doorleijers, die zelf twee Franse bulldogs heeft, Teun en Noud, krijgt wel regelmatig de vraag wáár je een hond koopt. ‘In Nederland gaat dat vaak via fokkers en dat weet men niet.’ Van de expats heeft hij geen last. ‘Ze groeten je, kopen veel via internet, maar ze zijn nooit thuis. Mijn vrouw neemt elke dag pakjes voor ze aan.’

Het succes en de groei van de in Veldhoven gevestigde chipmachinebouwer ASML zijn duizelingwekkend. Had het bedrijf in 2017 nog 16.000 werknemers, vijf jaar later is dat aantal verdubbeld. Die werken bijna allemaal op het alsmaar uitdijende bedrijventerrein De Run, vernoemd naar de gelijknamige beek. De TomTom weet dat niet en noemt het in overdreven Engels ‘De Wrhhan’.

 

 

 

 

‘persoonlijk merk ik helemaal niks van ASML’

Jacq. Bijnen

 

 

 

 

Eeuwfeest

‘Persoonlijk merk ik helemaal niets van ASML,’ zegt de 82-jarige Jacq. Bijnen, voorzitter en secretaris van de Stichting Historisch Erfgoed Veldhoven, in zijn huiskamer. Zijn SHEV bestudeert archieven, maar het is geen heemkundevereniging. Ze verhouden zich volgens hem tot elkaar als PSV en Rood-Wit Veldhoven. Over ASML kan Bijnen over twintig jaar pas iets zinnigs zeggen, maar met alle plezier wil hij uitleggen hoe de gemeente Veldhoven, die vorig jaar het eeuwfeest vierde, in elkaar steekt. ‘Veldhoven is in 1921 ontstaan door het samengaan van de gemeenten Oerle, Zeelst en Veldhoven-Meerveldhoven. Die laatste gemeente bestond dus uit twee dorpen. Vervolgens wilde elk dorp dat de nieuwe gemeente zijn naam kreeg. Meerveldhoven zei: het is meer dan Veldhoven, dus noem het Meerveldhoven. Uiteindelijk is in Den Haag de knoop doorgehakt en werd het Veldhoven.’

Die kennis is belangrijk om te kunnen begrijpen waarom het CityCentrum ligt waar het ligt. Dat is precies tussen de vier kerkdorpen in, bedoeld om de ‘bestuurlijke gemeenschapszin’ te bevorderen. Overigens had het weinig gescheeld of grote buur Eindhoven had Veldhoven in 1993 met een gemeentelijke fusie opgeslokt. Niemand minder dan Bijnen leidde het comité dat daartegen in verzet kwam.

Het woord expat wordt steeds minder gebruikt om de kenniswerkers van ASML aan te duiden. Vaak dekt het de lading niet meer. Expats komen en gaan, internationals blijven en dat heeft gevolgen voor de woningmarkt, het onderwijs en de lokale verenigingen.

Kloof

Toch zie je langs de lijn bij Rood-Wit Veldhoven geen ASML-reclameborden en de bedrijfsnaam staat op geen enkel shirt. Vanaf zijn vakantieverblijf laat clubvoorzitter René van de Ven weten dat het bedrijf in 1999 wel financieel bijdroeg aan het 75-jarig clubjubileum en dat men bij het eeuwfeest in 2024 weer beroep zal doen op ASML. ‘We hebben senioren die bij ASML werken, maar slechts een handvol is expat. Bij de junioren gemiddeld vijf tot tien.’ Vier jaar geleden was er wel even een ASML-vrijdagavondcompetitie. ‘Zeven tegen zeven, vier teams op een half veld. De animo was teleurstellend en het heeft maar een jaar geduurd.’

Er is geen expat die clublied ‘Niet te verslaan, Rood-Wit zal nooit verloren gaan’ ooit heeft meegezongen.

Het is logisch dat zich bij scrabbleclub De Aanlegstijger – ‘met een ij want je puntenaantal stijgt als je aanlegt’ – geen internationals melden. De club vergrijst en dat zal bij de angstgegners Lettergreep (Amersfoort) en Weerwoord (Apeldoorn) niet anders zijn, denkt Jacobus Stoop, de man van clubsecretaris Addy. ‘Alleen in België loopt scrabble in clubverband nog goed. Zelf ben ik ook gestopt. Nu bridge ik bij Vier Ruiten en we zouden er graag expats bij hebben.’

Chess is internationaal en hoewel de jeugdafdeling van Schaakvereniging Veldhoven enkele jaren geleden nog voor een groot deel bestond uit kinderen van kenniswerkers met een Aziatische achtergrond is er nu geen enkel jeugdlid meer met een niet-Nederlandse achtergrond. Ook niet met een Nederlandse achtergrond trouwens, want de hele jeugdafdeling is opgeheven. ‘De kloof was te groot,’ zegt voorzitter Theo van de Meerakker. ‘Ouders kwamen hun kinderen keurig op tijd halen en brengen of ze bleven hangen bij de bar, maar onze leden deden de begeleiding. Van oudere kaderleden kun je alleen niet verwachten dat ze Engelstalige kinderen begeleiden. ASML had een positieve invloed op de club, maar daar is nu weinig van over. Bij de senioren hebben we nog wel een Mexicaan en een Spanjaard.’

Schakers zijn gewend aan een oneindig aantal combinaties en varianten maar een daarvan, de Brabantse, lijkt een lastige voor internationals. Van de Meerakker: ‘We spelen op nationaal niveau, maar we zijn óók een gezelligheidsvereniging.’

 

 

‘Alleen aan Nederlanders moet ik soms uitleggen waar Veldhoven ligt’

Marcel Delhez

 

 

 

 

Verbinder

Met onder meer advertenties in het Engelstalige magazine Howdo, dat klinkt als ‘houdoe’, en de vermelding ‘no Dutch required’ probeert lokaal theater De Schalm anderstaligen binnen te krijgen. Maar in de weerbarstige praktijk heb je volgens theaterdirecteur Sjoert Bossers meer aan sinterklaas. ‘Kinderen zijn qua Nederlandse taal vaak verder dan hun ouders. Die komen met hun kinderen mee als sinterklaas hier ontvangen wordt, daarna gaan ze naar kindervoorstellingen en dan naar gewone voorstellingen. We gaan geen Bollywoodproducties programmeren.’

Een tekentafelcentrum biedt overzicht en de huisnummering geeft de hiërarchie mooi aan, met het theater op Meiveld 3, de bibliotheek op 2 en het gemeentehuis op 1. Brasserie D’n Burgemister (3a) heeft vakantie, maar burgemeester Marcel Delhez (1967) is aan het werk. De Brabander ontvangt in hemdsmouwen en schenkt zelf de koffie. Eerder was de VVD’er wethouder in Uden, burgemeester van het eiland Noord-Beveland en sinds eind 2018 is hij dat dus van Veldhoven. ‘Iedereen denkt dat je de baas bent, maar dat is niet zo. Je bent verbinder.’

Met passie en plezier schetst hij zijn ‘stad van dorpen’. Delhez: ‘De mensen hier zijn van elkaar afhankelijk en mede daardoor zit samenwerken in hun DNA. Je komt elkaar tegen op het plein, maakt een praatje en trakteert elkaar. Zonder aanziens des persoons.’ Dat is de dorpse kant.

Uitdagingen

Die proef je ook nog wanneer Delhez vertelt over zijn halfjaarlijkse benen-op-tafel-overleg met ASML-CEO Peter Wennink, waarin naast de ASML-uitbreidingsplannen het ook zomaar over een noodlokaal voor de basisschool in Oerle kan gaan. ‘Toen ik hier net begon kon ik direct vol aan de bak met ASML omdat er een stuk grond was verkocht dat ze nodig hadden. Hebben we kunnen oplossen.’ Delhez erkent dat de groeistuipen van ASML de bestaande schaarste aan grond, arbeidskrachten en woningen vergroot, maar hij denkt liever in oplossingen en noemt problemen steevast uitdagingen. Hij houdt van de reuring die ASML met zich meebrengt en hoeft vooralsnog niet aan citymarketing te doen. Veldhoven verkoopt zichzelf. ‘Alleen aan Nederlanders moet ik soms uitleggen waar het ligt.’ De meeste uitdagingen ontstijgen gemeentelijk niveau en vragen volgens hem om een regionale aanpak met alle partijen in de zogeheten Brainport. De klacht dat ASML al het personeel voor het mkb zou wegkapen ontkracht hij met een voorbeeld uit eigen kring. ‘Mijn broer is elektromonteur. Die kan overal aan de slag en no way dat hij bij ASML gaat werken. Dat moet je ook maar willen. In vijfploegendienst in een stofvrij pak in de cleanroom.’

 

 

‘Mensen die hier alleen maar komen wonen – ja, zo zit ons dorp niet in elkaar’

Harry van der Zanden

 

 

 

 

Op restaurant

Als de fietsers van de katholieke ouderenbond om één uur ’s middags zijn vertrokken voor hun wekelijkse tocht en de stofwolken zijn opgetrokken, keert de rust weer terug op het kerkplein in Oerle. 

Voor de kerk zitten communicatiespecialist Harry van der Zanden en organisatieadviseur Vincent van den Donk van DorpsVereniging Oerle. Ze hebben het welkomstpakket bij zich dat nieuwe bewoners ook krijgen. Allemaal, want ze gaan serieus te werk. ‘Wij hebben een rijk verenigingsleven en willen graag dat nieuwkomers meedoen. Elk keer als er een nieuwbouwstraat wordt opgeleverd gaan er wat leuke dames van ons bestuur langs. En als er niemand thuis is, proberen ze het nog een keer,’ zegt Van der Zanden. ‘Mensen die hier alleen maar komen wonen – ja, zo zit ons dorp niet in elkaar.’ De dorpsvereniging geeft het maandblad Koers van Oers uit, kiest de Oerlenaar van het jaar en heeft ook weleens dorpsbewoner Peter Wennink in stelling gebracht toen er een schoollokaal bij moest komen. Verder organiseert het tal van activiteiten: van ‘Kerst meemekoar’ en een halloweenfeest tot ‘Koffiedrinken met de wijkzuster’. Zij neemt soms een zelfgebakken cake of taart mee en dat werkt. ‘Laatst moest de taart in 24 stukjes gesneden worden.’ Ondanks alle pogingen blijft het volgens Van den Donk door cultuurverschillen moeilijk om internationals te binden. ‘Als je een Belgische collega thuis uitnodigt om te komen eten neemt hij je daarna mee op restaurant. Terwijl België om de hoek is.’

 

 

‘Waarom is het voor zo’n slim bedrijf zo moeilijk om dat licht ’s nachts uit te doen?’

Joop van der Velden

 

 

 

 

Koorlega's

’t Dorpsgenot is niet wat ik dacht dat het zou zijn, het blijkt een sympathieke gasterij met terras, waar twee picknicktafels zijn gereserveerd voor ASML. Onder een parasol zit Jolanda Scheepers, die in juli lokaal voorpaginanieuws was omdat ze de Erespeld van de gemeente ontving. Dat ze met de achternaam van haar man en ook nog eens met diens geboortejaar in de krant stond, neemt ze niemand kwalijk. Die speld kreeg ze voor een reeks vrijwilligersactiviteiten, maar vooral voor haar inspanningen bij zangkoor Amice, veertig jaar lang. Van de ledenadministratie tot de redactie van clubblad De Hoge Noot. Helaas heeft dat, op een enkel Duits en Amerikaans lid na, niet tot nieuwe internationale ‘koorlega’s’ geleid. ‘We hebben wel serieus proberen te werven onder expats en onder de gevluchte vrouwen die hier worden opgevangen. In de Howdo en in het Veldhovens Weekblad, en ook door Engelstalige nummers op het repertoire te zetten, maar het is niet gelukt.’

Toch twijfelt Scheepers of ze wel genoeg heeft gedaan om ASML’ers te werven. ‘Misschien had ik bij het bedrijf moeten aankloppen, maar ik denk dat ze geen boodschap aan ons koortje hebben.’

Na een ijsje bij Iets Leucqs en Iets Lecqers in de knusse Kromstraat in Veldhoven-Dorp loop ik de overdekte versmarkt binnen. Daar hoor ik mezelf iets te hard ‘Marcel’ roepen naar de burgemeester, die net een visje heeft gekocht voor op de barbecue. Hij vraagt hoe het met mijn reportage gaat en heeft een uitgaanstip. ‘Om Veldhoven te leren kennen moet je eigenlijk ook een biertje drinken in De Olifant.’

Goed, maar ik ga eerst op zoek naar ASML, dat op het bedrijventerrein De Run zit. Het miljardenbedrijf blijkt hardhandig van de plattegrond in de Dorpsstraat geveegd. Een actie die nooit is opgeëist.

Lampjes

Op De Run is alles vooral groot, licht en nieuw. Een knipbeurt bij het onlangs geopende filiaal van Lot of Hair of een broodje halen bij de AH to Go, die 24/7 open is, zit er helaas niet in, want die zijn exclusief voor werknemers. Parallel aan toegangsweg de Kempenbaan liggen de Dreef en de langere Kleine Dreef. Veel bewoners van deze straten zijn tegen de nieuwe uitbreidingsplannen van ASML, maar de 86-jarige Maria Willems niet. De voormalige teletypist van het Eindhovens Dagblad woont in haar ouderlijk huis en heeft naar eigen zeggen ASML geboren zien worden. ‘Ik heb geen handtekening gezet en ben blij dat ASML er is. De sigarenindustrie is verdwenen, evenals de linnennijverheid, en hier kan iedereen werken. Ook de gewone man.’

Dat er twee neven van haar werken speelt natuurlijk ook mee. ‘Ik ben er blij mee. Vooral ’s avonds als ik op m’n platje sta, met de maan en al die lampjes. Prachtig!’ Platje? Ze ziet me denken en vraagt of ik soms ook even boven wil kijken. Ze waarschuwt voor de steile trap en leidt me via haar schildersatelier naar het platte dak. Daar is overdag weinig te zien vanwege de volle bomen, maar dat is niet de belangrijkste reden dat ik weer naar beneden wil. Omdat een deel van hekwerk om het platje ontbreekt, zie ik de 86-jarige het liefst zo snel mogelijk weer op de begane grond. Daar vraag ik nogmaals wat ze er precies mooi aan vindt. ‘Het ziet er net zo uit als de white cliffs of Dover, die zag ik ooit vanaf de hovercraft. Met mijn man was ik onderweg om een Schotse soldaat te bezoeken die hier in de oorlog kind aan huis was.’ Die reis was een van hun laatste gezamenlijke laatste trips. Maria Willems is al 25 jaar weduwe.

Gordijnen

De Olifant heet officieel In d’n Olie-fant en een biertje kost 2,40 euro. De flatscreen is naar het terras gedraaid zodat de klanten buiten de wedstrijd Rangers FC tegen PSV kunnen volgen. Binnen zijn twee biljarters, twee stamgasten en – op burgemeestersadvies – een stranger. Een van de aanwezigen is airbrushartist Joop van der Velden. Als hij hoort waar ik mee bezig ben steekt hij vrolijk en kritisch van wal over ASML. Ik zet zijn nummer en adres in mijn telefoon en we spreken af voor de volgende dag.

Woensdagochtendochtend appt Van der Velden dat ik gewoon achterom kan komen. Hij is 64 en woont ook in het ouderlijk huis, dat bovendien in dezelfde straat staat als de woning van de artistieke Maria Willems. Maar verder zijn er geen overeenkomsten. ‘De hele buurt ligt wakker van de lampen van ASML, iedereen moet extra gordijnen ophangen. Mensen vinden het verschrikkelijk. Het ligt ook nog eens naast een Natura 2000-gebied. Waarom is het voor zo’n slim bedrijf zo moeilijk om dat licht ’s nachts uit te doen? Als het aan kan, kan het toch ook uit? Nu willen ze op 45 meter afstand tot een hoogte van dertig meter bouwen. Waarom bouwen ze niet onder de grond? ASML is een multinational en wij zijn helemaal niet belangrijk, hooguit lastige buren. Ze verwachten nog 13.000 nieuwe medewerkers aan te trekken. Waar gaan die allemaal wonen? Philips liet huizen bouwen voor zijn mensen, ASML koopt huizen.’ De strijd van de buurt tegen de expansie van het bedrijf is geen eerlijk gevecht maar Van der Velden geeft niet op. ‘Soms zeggen ze tegen mij: “Joop, dit is David tegen Goliath.” Dan zeg ik: “Klopt, maar je weet toch wie gewonnen heeft?”’

Buitenshuis eten

In een gemeente vol hightechbedrijven zou je verwachten dat de titel Veelbelovende ondernemer(s) 2021 naar iemand uit deze branche was gegaan. Maar Marly de Crom en Geert van Loon zijn innovatief op een heel ander terrein, de horeca. Met hun Lovana Bar & Kitchen hebben ze, in het kielzog van ASML, Veldhoven verder opgestoten in de vaart der volkeren. Met een wereldzaak én een goed verhaal. ‘Mooie tent hoor, In d’n Olie-fant,’ zegt Van Loon, ‘maar ik denk niet dat expats zich er thuis voelen of er een biljartje leggen.’

Elf jaar geleden nam de 36-jarige ondernemer De Tamboer (voorheen Onze Kees) over en veranderde het in Oers GezelligPrima naam voor de lokalo’s, maar een expat zal er minder snel reserveren. En dat is een groeiende doelgroep zag Van Loon. ‘Ik ben in New York geweest en daar ontbijt, luncht en dineert men soms buiten de deur. Daar zijn al appartementen zonder keuken. In Amsterdam eet men ook vaker buitenshuis en dat zal in Oerle uiteindelijk ook gebeuren. Internationals zijn dat gewend.’ Omdat de hele zaak toch gerenoveerd moest worden werd de verbouwing – ‘alles stond op stempels’ – gecombineerd met een nieuw horecaconcept en een nieuwe naam: Lovana. ‘Ik wilde niet iets met een naam erin, zoals Onze Kees, en Marly wilde geen bestaande naam. De Zwaan heb je bijvoorbeeld overal in Nederland. We wilden iets van onszelf, zoals Nike zichzelf ook tot merk heeft gemaakt.’ Lovano klinkt Italiaans, maar is het niet.’ Mijn achternaam is Van Loon. Als je die letters door elkaar husselt krijg je Lovano.’ Hardop tel ik de letters. ‘Je houdt wel een n over,’ zegt Van Loon lachend. ‘Komt niet door mijn dyslexie, maar dat heb ik wel. Praat lekker weg, toch?’

 

 

 

 

 

VPRO Tegenlicht Meet Up

Kom woensdag 14 september om 20.00 uur naar de VPRO Tegenlicht-Meet Up ‘Het geheim van ASML’ in Pakhuis de Zwijger. Met o.a. filmmaker Kees Brouwer. Meer informatie via bit.ly/tmu-223.
Kijk op tegenlicht.vpro.nl voor informatie over Meet Ups in het land.

VPRO Tegenlicht

zondag

NPO 2 22.20-23.10

50 minuten

npo start

meer over tegenlicht