De rol van Donald Jones

Met ‘Ik zou je ’t liefste in een doosje willen doen’, het even zoetsappige als verterende liefdeslied dat Donald Jones in de oer-Hollandse televisieserie Pension Hommeles zong, werd de Afro-Amerikaanse danser en zanger in één klap een ietwat vreemde beroemdheid in het blanke Nederland van eind jaren vijftig. 

Jones groeide op in Harlem, New York. In zijn tienerjaren kwam zijn danstalent naar boven, maar het gesegregeerde Amerika was niet de plek waar zwarte mensen volop hun talent konden ontplooien. In 1954 vertrok Jones met de dansgroep The Moderniques naar Europa. In Amsterdam viel de groep uiteen, maar Jones besloot om in Nederland te blijven. Begin jaren zestig danste hij met Adèle Bloemendaal. Ze trouwden kort daarop en kregen een zoon, acteur John Jones. 

Na zijn memorabele optreden in Pension Hommeles stroomde het werk binnen. Op de televisie was de danser en acteur te zien in onder andere Mik en Mak en Pipo de clown. Hij speelde in theaterproducties als Kiss Me Kate en shows van André van Duin. Daarnaast had Jones andere projecten. Zo was hij woordvoerder voor de ‘M-brigade’ die opriep tot het drinken van melk, en, speelde in commercials waarin hij chocolade aanprees.

In de jaren negentig nam de kritiek toe op het soort rollen dat de ‘beroepsneger’, zoals Midas Dekker hem ooit noemde, almaar aannam. ‘Ofschoon het racisme er misschien in Nederland niet zo onbeschoft vanaf droop als in de VS, was Jones de zwarte artiest zoals de blanke Nederlander die graag zag: lenig en altijd blij,’ schreef Volkskrant-journalist Patrick van den Hanenberg in 2004, het jaar waarin Jones op 72-jarige leeftijd overleed. 

Was de rol van Nederlands eerste zwarte tv-ster roldoorbrekend of juist rolbevestigend? In de Andere tijden-aflevering ‘De spagaat van Donald Jones’ legt presentatrice Astrid Sy deze vraag voor aan Joop van den Ende, producent van de André van Duin-revues, cultuursocioloog Giselinde Kuipers en Jones’ ex-geliefde Anna Tilroe. 

Gerda Havertong, ook kort in de uitzending, acteerde samen met de ervaren Jones. Mediahistoricus Huub Wijfjes (niet in de uitzending) toont zijn studenten steevast het fragment waarin Jones het lied uit Pension Hommeles zingt. Hoe blikken Huub Wijfjes en Gerda Havertong terug op de altijd goedlachse danser en acteur?

‘Ouderwetse, trage zwart-wit televisie,’ aldus Wijfjes. ‘Dat is veelal de eerste reactie van de studenten op het lied uit Pension Hommeles. Ik leg hun dan uit dat deze scène, waarin voor het allereerst interraciaal gekust werd, destijds revolutionair was. Nederland liep daarin voorop, want in Amerika kwam een interraciale zoenscène, door de rassenproblematiek in dat land een veel gevoeliger onderwerp, pas voor in de sciencefictionserie Star Trek uit 1967. Deze kus was als het ware een symbolische bevestiging van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Overigens was Jones niet de eerste zwarte man op de Nederlandse buis. Eind jaren veertig en begin jaren vijftig was voordrachtkunstenaar Otto Sterman regelmatig op televisie te zien, onder meer met het uit het Engels vertaalde gedicht “Ik ben een neger”. 

‘Als je terugkijkt naar de dansshows waarin Jones destijds optrad, dan sprong hij er letterlijk bovenuit,’ vervolgt Wijfjes. ‘Is hij daarmee dan rolbevestigend? Nee, daarmee is hij voor mij een enorm talentvolle danser, die in een moeilijke kunst- en cultuursector en afkomstig uit een vreemde cultuur snel integreert en een succesvolle professionele carrière opbouwt. Het is niet wenselijk om achteraf te problematiseren. Om dat danstalent voor te behouden aan soepel bewegende zwarte mannen. Dat neemt niet weg dat morele noties mettertijd kunnen veranderen. Het populaire programma The Black and White Minstrel Show, dat eind jaren vijftig op de televisie verscheen en waarin blanke acteurs zich zwart verfden en als jazzmuzikanten optraden, bijvoorbeeld – dat zouden we nu niet meer doen. Maar je moet ontzettend oppassen om die morele noties te transporteren naar een andere tijd. Of om de geschiedenis te ontkennen.’

‘De oude tijd heeft er wel voor gezorgd dat we nu anders tegen sommige zaken aankijken,’ zegt Gerda Havertong. ‘Zo had men bepaalde ideeën die absoluut gerelateerd waren aan huidskleur. Verheffende acteerrollen, bijvoorbeeld, werden nooit toebedeeld aan zwarten. Donald was, naast een geschoolde danser, ook een uitstekende toneelspeler. Maar heeft iemand hem ooit een klassieke rol als Heracles of Macbeth aangeboden? Rollen die je talent als zwarte acteur ten goede komen. Annie M.G. Schmidt, die het liedje uit Pension Hommeles schreef, zocht een zwarte acteur die het nummer kon zingen. Donald werd hiervoor vervolgens gecast. Die rol heeft hij vervolgens weergaloos gespeeld, op een wijze die huidskleur oversteeg.

Ik heb dikwijls met collega’s ferme discussies gevoerd over stigmatiserende rollen. Zo weigerde ik altijd om eenmalige rollen als drugsverslaafde of dievegge in een tv-serie te spelen. Dat wil ik best doen, maar dan wel in een productie waarin ik minimaal drie keer mijn rol kan opvoeren. In de jaren tachtig speelden Donald, Otto Sterman en ik samen in De negers, een bewerking van het theaterstuk Les nègres van Jean Genet. Mijn ervaring met Donald was dat hij erg talentvol en gedisciplineerd was. Maar hij kon anderen, in tegenstelling tot Otto, niet meenemen in het grote gevoel van acteren. Otto daarentegen verwende ons, zwarte acteurs, met inspiratie. Donald gedroeg zich verheven. Dat neemt niet weg dat Donald, een multigetalenteerde professional, zeker roldoorbrekend was in de zin dat er een zwarte acteur op de Nederlandse buis verscheen. Daar bleven we toen echt voor thuis.’