Het nieuwe samen is digitaal

Een klein jongetje knielt bij een prullenbak waarin twee poppen liggen: de afgedankte superhelden Spiderman en Batman. In zijn linkerhand houdt hij een nieuwe pop, een vliegende verpleegster met een mondkapje. De Britse straatkunstenaar Banksy liet een grote tekening met dit tafereel bezorgen bij het Southampton General Hospital. Hij had er een briefje bij geschreven: ‘Thanks for all you’re doing. I hope this brightens the place up a bit, even if it is only black and white.’

Worden verpleegkundigen de nieuwe superhelden in de digitale cultuur van de wereldwijde lockdown? ‘Nee,’ zegt Dan Hassler-Forest resoluut. Hassler-Forest is universitair docent cultuur- en mediawetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Hij promoveerde op het effect van de terroristische aanslagen van 11 september 2001 in New York op superhelden in films. ‘Na 9/11 zag je eenzelfde soort reactie als die van Banksy. Er verschenen tv-series en stripboeken met brandweermannen en politieagenten als de nieuwe helden. Batman en Superman maakten een diepe buiging voor de echte helden, de reddingswerkers. Het waren begrijpelijke, maar ook sentimentele uitingen die niet lang stand hielden. Uiteindelijk zit de status van fictieve superhelden zo diep in onze cultuur en in de verdienmodellen van mediabedrijven dat we daar niet zomaar vanaf komen.’

Toch heeft de digitale cultuur door de wereldwijde lockdowns een enorme stimulans gekregen. We zagen het Together at Home-concert op 18 april, georganiseerd door Lady Gaga, we zagen balletdansers in Parijs, Amsterdam, Berlijn, Toronto, die ieder vanuit hun eigen huis, maar digitaal verenigd op één scherm dansten, we zagen 3D-rondleidingen in musea en steden, we zagen duetten op TikTok, we zagen de Netflix Party waarin je samen met vrienden op verschillende locaties toch tegelijk naar dezelfde Netflixfilm kijkt en erover kunt chatten, we zagen de Sydney Biennale volledig online gaan, we zagen wielrenners op hometrainers in hun eigen huis virtuele wielerwedstrijden tegen elkaar fietsen. ‘De eindeloze creativiteit op digitale platforms waarop mensen hun eigen dingen kunnen maken, is me in de lockdownperiode het meest opgevallen,’ zegt Hassler-Forest. ‘Natuurlijk zijn YouTube, Instagram en TikTok in de afgelopen jaren al veel belangrijker geworden, zeker voor de jongste generatie. Maar door het grotendeels stilvallen van de traditionele film- en tv-productie zijn zulke platforms alleen nog maar belangrijker geworden. Ze hebben het gat gevuld dat is ontstaan na het wegvallen van nieuw filmaanbod.’

Dat laten ook cijfers zien die World Economic Forum verzamelde voor de VS en Groot-Brittannië. Van generatie Z (8-24 jaar) zegt 51 procent meer online video’s te zijn gaan bekijken, meer dan enige andere generatie. Hetzelfde onderzoek laat zien dat tachtig procent van alle consumenten meer digitale media is gaan gebruiken in lockdowntijd, met tv en onlinevideo’s (vooral YouTube en TikTok) als absolute koplopers. Van de millennials (25-39 jaar) zegt ruim veertig procent meer video’s en tv online te zijn gaan kijken. Van generatie X (40-54 jaar) is 45 procent meer televisie gaan kijken, en bij de boomer-generatie (55-75 jaar) is dat 42 procent.

Hassler-Forest ziet ook inhoudelijke veranderingen in de media-uitingen na 9/11 en na het uitbreken van de coronacrisis. ‘Na 9/11 gingen we anders over conflict en vijandschap nadenken: we schakelden om van verhalen over conflicten tussen natiestaten — een typisch uitvloeisel van de Koude Oorlog — naar verhalen over terroristen als de nieuwe vijanden. In de huidige coronacrisis hebben we te maken met een letterlijk onzichtbare vijand: het virus. Nu zien we ineens heel veel gemeenschapszin: mensen die juist op afstand bij elkaar willen zijn, samen iets willen maken, en de verbinding zoeken.’ Het beeld van de afgelopen maanden geeft volgens Hassler-Forest veel hoop voor het digitale entertainment van de toekomst. ‘Traditioneel dreven film en tv vaak op conflicten. In werkelijkheid zijn mensen in hoge mate ook sociale wezens die elkaar willen helpen. Het is precies het verschil tussen Lord of the Flies in de literaire en filmische fictie en in werkelijkheid. In fictie gingen de jongens elkaar te lijf. Toen een groep jongens in werkelijkheid op een eiland aanspoelde, bleken ze elkaar toch vooral te helpen.’

De vraag is volgens Hassler-Forest wel hoe lang die gemeenschapszin in de digitale cultuur een rol blijft spelen. ‘Natuurlijk gaan we films krijgen die zich bijvoorbeeld alleen op Zoom afspelen, of tv-series over het leven tijdens een lockdown. Maar wat gebeurt er op de lange termijn met onze digitale cultuur? Dat zal sterk afhangen van de mate waarin we weer terugkeren naar een samenleving zoals voor deze crisis. Of krijgen we een samenleving waarin we voortdurend op onze hoede moeten blijven voor het virus? Als dat laatste het geval is, dan gaat digitale cultuur permanent veranderen.’

De Amerikaanse hoogleraar psychologie Sherry Turkle (MIT) onderzoekt al decennia onze digitale cultuur. Ze schreef onder andere het boek Alone Together, waarin ze betoogt dat digitale technologieën gemak en controle tot prioriteit hebben gemaakt ten koste van het rijke spectrum van menselijke gedragingen. Veel digitale technologieën bieden volgens haar de illusie van gezelschap zonder enig emotioneel risico, maar maken kwetsbare mensen in de praktijk alleen maar eenzamer. Een pessimistische conclusie, die haar zowel kritiek als bijval opleverde. Turkle hoopt dat de gemeenschapszin die nu is ontstaan in de digitale cultuur een blijvertje is. In het onlinemagazine Politico schreef ze: ‘Misschien kunnen we onze tijd met onze apparaten nu eens gebruiken om na te denken over het soort gemeenschap dat we digitaal creëren. Tijdens de eerste dagen van social distancing hebben we talloze inspirerende voorbeelden gezien. (…) Zulke voorbeelden tonen een ander digitaal leven dan het je onderdompelen in een videogame of het polijsten van je avatar. Die nieuwe uitingen breken de gevestigde digitale cultuur open met menselijke generositeit en empathie. Ineens gaat het meer om introspectie en vragen als: wat kan ik aan authentieks bieden? Ik heb een leven, een geschiedenis. Wat hebben mensen nodig? Als we in de toekomst onze meest menselijke drijfveren ook aanwenden op onze digitale apparaten zal dat een krachtige erfenis van het coronavirus zijn. Niet slechts: alleen samen, maar samen alleen.’

Wie een jaar geleden had gezegd dat we anno 2020 met mondkapjes op zouden rondlopen, angstvallig anderhalve meter afstand tot elkaar zouden houden en zo veel mogelijk thuis zouden werken, zou toch vooral voor fantast zijn versleten. Maar zoals zo vaak bleek ook nu fictie vooruit te lopen op de werkelijkheid. Hassler-Forest verwijst naar films over wereldwijde virusuitbraken, bijvoorbeeld Outbreak uit 1995 en Contagion uit 2011. ‘Veel mensen zijn tijdens de lockdown films over virusuitbraken en zombies gaan bekijken. Wat mij vooral opvalt wanneer ik die films vergelijk met de werkelijkheid van nu is dat in het echt het tempo zoveel lager ligt. Ook is het effect van de lockdown eerdere vervreemdend dan spectaculair. In Hollywoodscenario’s wordt alles heel dramatisch gemaakt. En in plaats van meer gemeenschapszin breken er vaak conflicten tussen mensen uit die nog gevaarlijker zijn dan het virus.’

Terwijl Hassler-Forest optimistisch is over het verbindende aspect dat tijdens de lockdown is ontstaan in de digitale cultuur, maakt hij zich grote zorgen over de groeiende impact van complottheorieën. ‘We zien hoe allerlei complottheorieën via sociale media worden aangewakkerd: complottheorieën over een kunstmatig gemaakt coronavirus, over het verband tussen 5G en het virus, en ook weer over de aanslagen van 9/11. We zien dat de antilockdownprotesteerders in de VS deels overlappen met de aanhangers van complottheorieën. Het gaat om groepen mensen die alle vertrouwen hebben verloren in regeringen, universiteiten en traditionele media. We weten niet goed hoe we die groep moeten bereiken. Aan de Universiteit Utrecht zijn we net een onderzoek daarnaar begonnen.’

Hij maakt zich ook zorgen om de verdienmodellen van de platforms die in crisistijd zoveel meer gebruikt worden. ‘Platforms als TikTok en Instagram werden niet stilgelegd. En mensen hebben meer tijd om thuis hun eigen creatieve ideeën vorm te geven. Dat is sympathiek en leuk, maar we gaan wel te gemakkelijk voorbij aan het feit dat we gratis inhoud weggeven aan platforms die met onze data grof geld verdienen. Dat is geen onschuldig proces.’

Zelf is Hassler-Forest niet zo van het digitale entertainment op YouTube, Instagram en TikTok. Hij gebruikte de lockdownperiode om een filmschool voor zijn eigen kinderen van vijf en acht jaar op te zetten. ‘Ik heb vijftig filmklassiekers van voor 1980 geselecteerd. Samen bekijken we films als Singin’ in the Rain, The Sound of Music en de films van Charlie Chaplin. Ik vertel de kinderen er wat over. Ik laat ze er tekeningen bij maken, erover schrijven en erover praten. Dat is een geweldig leuk project, waar we eerder nooit tijd voor leken te hebben. Nu geniet ik er samen met de kinderen met volle teugen van.’