De wereld volgens Marx

‘Goedenavond, ik ben weer terug, nou ja, nooit weg geweest eigenlijk… Voor degenen die hoopten dat ze van me af waren: ik duik altijd weer op, als een spook.’

Marx is vanwege de coronamaatregelen afgezegd, maar de voorstelling van het Zuidelijk Toneel over het leven van de filosoof – een monoloog gespeeld door Frank Lammers – die vanaf maart door het land zou gaan, werd zonder publiek opgenomen en is nu online te bekijken. In het stuk, dat in 2018 zijn première kende, kijkt Marx terug op zijn leven en zijn werk, en reflecteert hij op het heden.

‘Bij elke crisis zal er naar Marx worden verwezen,’ zegt regisseur Stefaan Van Brabandt (Gent, 1979). ‘Ook nu weer is er het idee dat het systeem niet deugt en op de schop moet.’

In de voorstelling, waarin Lammers hier en daar (met instemming van Van Brabandt) aan de coronacrisis refereert, bekritiseert Marx ons neoliberale tijdsgewricht: ‘We werken, maar zekerheden hebben we niet meer, we verdienen minder, dat is goed voor de aandeelhouders, ziekenhuizen zijn zorgbedrijven geworden, zo veel mogelijk billen wassen in zo kort mogelijke tijd, en als de crisis daar is dan klappen we voor onze verplegers in plaats van ze meer te betalen.’

Marx voorspelde dat het kapitalisme uiteindelijk vanzelf zou instorten, maar dat zal volgens Van Brabandt niet snel gebeuren. ‘De huidige crisis biedt echter wel een kans om het systeem eens te hertekenen, om te overdenken wat echt belangrijk is. Voor mij is de kern van Marx dat de mens zich in zijn arbeid moet kunnen verwerkelijken. Het gaat erom omstandigheden te creëren die het beste in ons naar boven halen. Mensen associëren Marx met gelijkheid, maar het ging hem vooral ook om vrijheid: dat de mens zijn leven in eigen handen kan nemen, het gaat om menselijke waardigheid en vrijheid, en die gelijkheid is daar een voorwaarde voor.’

Marx schreef over een betere wereld, maar zelf was hij een onhebbelijke man, zegt Van Brabandt: arrogant, zelfingenomen, pretentieus. Een ruziezoeker met een gat in z’n hand, waardoor zijn gezin armoede kende. Een tragische figuur ook, vanwege familiedrama’s – vier kinderen stierven voordat ze volwassen waren – en doordat tijdens zijn leven vrijwel niemand zijn boeken las en die paar mensen die dat wel deden met zijn filosofie aan de haal gingen. ‘In een van zijn brieven schrijft hij: “Het laatste wat ik wil zijn is een marxist.” Er waren toen al mensen die zich marxist noemden, en hij vond dat ze hem totaal verkeerd begrepen. En dat is na zijn dood doorgegaan, met alle gruweldaden die in zijn naam zijn gepleegd.’

Tragisch is Marx ook door wat hem dezer dagen overkomt. ‘Ik ben in Londen bij zijn graf geweest, daar staat een pijl bij met de tekst: “Exit to the gift shop.” Dat is een poets die de geschiedenis Marx heeft gebakken: hij is verworden tot een gecommercialiseerde figuur.’

Trier, een maand eerder, het carnavalsweekeinde. In café en konditorei Mohr drinken in carnavalskledij gestoken bezoekers koffie met ‘exklusive Karl-Marx-Edelschokolade’. De filosoof kijkt een beetje verbouwereerd, alsof hij het zelf ook niet helemaal kan geloven.

Even verderop, in de Karl & Jenny Marx-Shop (annex Mode, Baby, Bett, het zijn twee winkels ineen, de uitbater snoept van twee walletjes), is een allegaartje aan T-shirts, buttons en koffiemokken te koop. Een badeendje met Das Kapital in de hand ontbreekt niet, een borstbeeldje van Marx als spaarpot – de opening zit boven in zijn schedel – evenmin.

Marx’ beeltenis is overal, waar je ook kijkt. 

In de slijterij (Karl Marx-bier), in een patisserie (truffeltaartjes met zijn portret), in de boekhandel, waar de ingang deels wordt versperd door stapels verse Marx-ramsj (de vuistdikke biografie Karl Marx, Greatness and Illusion) en een rode Marx-pop als kapstok dient voor linnen draagtasjes met daarop de ‘skyline’ van Trier. De filosoof is zelfs doorgedrongen tot in de stoplichten, waar de gewone mannetjes hebben plaatsgemaakt voor rode en groene Marxjes.

Marx is onontkoombaar, ook binnenshuis. In mijn Airbnb-appartement in de Karl-Marx-Strasse, dat wordt uitgebaat door de kapitalisten die er pal onder wonen, hangt de muur vol lijstjes met teksten als ‘Home is where the heart is’ en ‘Lachen ist die beste Medizin’. In het midden ervan een (tamelijk mislukte, de snor heeft iets weg van een hondendrol) afbeelding van Marx. Een begeleidende spreuk ontbreekt: zijn aanwezigheid in dit treurige verband spreekt blijkbaar voor zich.