Alleen met een puur hart

Angélique Kidjo kan het zich nog goed herinneren. In de jaren negentig opende president Soglo van Benin de Gate of No Return in de havenstad Ouida. Een gigantische stenen doorgang die uitkijkt op de Atlantische Oceaan markeert de plek waar geen enkele ziel die van die plek werd weggevoerd ooit terugkeerde. Een monument ter nagedachtenis aan 250 jaar slavernij.

Kidjo (Ouida, 1960): ‘Meer bewustzijn was hoognodig. Ik weet nog dat ik als kind altijd vragen had over de slavernij, maar er werd gewoon nooit over gesproken. En als er een keer iets langskwam, op televisie of de radio, was het altijd vanuit het perspectief van de ander, nooit vanuit het perspectief van de machtelozen, het Afrikaanse perspectief.’

Daar lag een taak voor de Beninese zangeres, die in 2020 als eerste vrouw prijkte op de Forbes-lijst van veertig machtigste beroemdheden van Afrika. De singer-songwriter maakt al sinds 1981 albums waarop West-Afrikaanse muziek flirt met genres van andere continenten; intussen heeft ze vijf Grammy’s op zak – dit jaar nog voor haar album Mother Nature. Dus bedacht Afrika’s grande dame samen met haar echtgenoot Jean Hebrail en dochter Naïma de muziek­theatervoorstelling Yemandja. Naïma schreef het scenario van de voorstelling die het onrecht en de impact behandelt van slavernij. Een voorstelling die tegelijk een familiedrama is en een historische thriller, inclusief een snufje Griekse tragedie, wanneer de vrije wil en het noodlot een potje gaan handje drukken.

Yemandja vertelt over het negentiende-eeuwse Ouida waar de slavenhandel in full swing is. De havenstad is ook een plek waar de wereld van de stervelingen en die van de goden dicht bij elkaar liggen. Onze protagonist Omolola krijgt daar een gift van Yemandja, de Yoruba-godin van de zee, vertolkt door Kidjo. Met een lied kan Omolola de loop van de geschiedenis veranderen en daarmee de slavernij stoppen. Er is één maar: het lied werkt alleen als de zanger een puur hart heeft; haat of wraakzucht zullen haar niet helpen. Ga er maar aanstaan als een Braziliaanse slavenhandelaar iedereen in je naaste omgeving vermoordt of in de ketenen slaat.

Kidjo: ‘Je kun het zien als een stuk waarin de mensen hulp zoeken bij de goden om hun waardigheid als mensen te bewaren. Yemandja is daarbij onze gids; degene die de brug slaat tussen heden en verleden.’ Jazeker: een brug naar het heden. Want de gevolgen van de slavernij van toen zijn nog voelbaar in het racisme van nu.

‘Ik krijg ook reacties in de trant van: tjee, het is intussen al zo’n vierhonderd jaar geleden. Dan reageer ik: ja, dat klopt – en wie profiteert er nu nog steeds van? Niet wij! Ik weet dat het een onderwerp is waar rijke westerse landen liever niet over willen praten. Dat heeft deels te maken met een schuldgevoel en met het akelige besef dat die landen in het verleden enorme misdaden hebben begaan om op de plek te komen waar ze nu zijn.’

Maar laten we vooral niet de mensheid indelen in kampen van historisch goed of fout.

‘Dit stuk gaat over verlossing, niet over berechting. En verlossing is pas mogelijk als je de zaken onder ogen ziet. Dat kan alleen als de ene partij het schuldgevoel en het ongemak van zich afwerpt en de andere partij de haat. Schuld- en haatgevoelens dwarsbomen ons vermogen om helder na te denken en problemen op te lossen zoals racisme en vreemdelingenhaat, die rechtsreeks uit de slavernij voortkomen. We moeten er samen over praten, wederzijds toenadering zoeken.’

Die methode is niet nieuw voor Kidjo. Opgegroeid in een gezin waarin haar werd verteld dat menselijke waardigheid niets met huidskleur te maken had, ontdekte ze op haar vijftiende dat er ook zoiets als apartheid bestond. Ze ontstak in woede jegens haar ouders en de wereld. ‘Ik heb mezelf toen opgesloten in mijn kamertje en een lied barstensvol kwaadheid en agressie geschreven. Mijn moeder accepteerde dat niet. Ze zei dat ik de kracht moest vinden om te begrijpen dat je alleen met samenwerking en communicatie een betere wereld kunt creëren.’

En kijk, Omolola uit Yemandja is opeens die 15-jarige Kidjo, die haar boosheid in haar muziek wil stoppen en de muziek daarmee juist machteloos maakt. De verlossing die Omolola wenst voor haar volk is ook een beetje de verlossing waarnaar Kidjo streeft met haar muziek als instrument; de verlossing van het, nog steeds, dominante verhaal dat Afrika op mondiale schaal niets in te brengen heeft – alsof een heel continent er niet toedoet. De 61-jarige diva zoekt het dus niet in de boosheid van robuust activisme, maar in subtiele, creatieve vormen, zoals Kidjo’s moeder het haar ooit leerde.

Ze vindt: als je een groot deel van het westerse publiek niet kunt overtuigen van de enorme invloed die Afrikaanse muziek heeft gehad op popmuziek, kun je het ook laten hóren. En dus nam Kidjo in 2018 haar versie op van het klassieke Talking Heads-album Remain in Light, met die West- Afrikaanse percussielijnen net iets meer op de voorgrond. Een jaar later gevolgd door Celia, een hommage aan salsakoningin Celia Cruz én een onderzoek naar de Afrikaanse roots van salsa.

Haar hele carrière werkt Kidjo al samen met muzikanten uit alle denkbare muzikale genres. Van jazzpianist Herbie Hancock tot minimalmusic-componist Philip Glass, van megaster Bono tot reggae-icoon Ziggy Marley. Kidjo gaat graag allianties aan met andere vrije geesten om haar muzikale verhaal van Afrika te delen en om van hen te leren. Voor haar laatste album Mother Nature, in het teken van de lichtzinnigheid waarmee we met Moeder Aarde omspringen, heeft ze het dichter bij huis gezocht. Burna Boy, Yemi Alade en Zeynab Abib zijn de Afrikaanse sterren van nu waarop Kidjo de aandacht wilde vestigen. Ze heeft het volste vertrouwen in die nieuwe generatie. Toen ze in 2020 een Grammy ontving voor haar album Celia, wijdde ze die aan de eveneens genomineerde Burna Boy, met de mededeling dat het nieuwe Afrikaanse talent de wereld zou gaan veroveren. En kijk, vorig jaar won Burna Boy een Grammy voor zijn album Twice As Tall.

Kidjo: ‘Er is een groot verschil met het nieuwe talent en de musici van mijn generatie. In mijn tijd kon je een serieuze carrière wel vergeten als je niet tekende bij een grote platenmaatschappij. Iemand als Burna Boy heeft zo’n major niet nodig. Hij heeft zoveel geld verdiend in Nigeria alleen, dat hij het ook zonder de rest van de wereld als afzetmarkt kan stellen.’ Volgens haar versterkt die zelfredzaamheid het gevoel van verantwoordelijkheid van die nieuwe sterren en jaagt het hun ondernemerschap aan; ze weten wat ze willen en hoe ze dat op hun eigen voorwaarden kunnen bereiken.

Kidjo: ‘Dat betekent tegelijkertijd dat ze zich ook meer en meer afwenden van de westerse wereld. Die jongeren zien hoe de mensen in Europa begaan zijn met Oekraïne en tegelijk niks geven om de crisis in Ethiopië. Dat zorgt ervoor dat ze geen connectie voelen met Europa; eerder een vervreemding omdat ze het idee hebben dat niemand om hen geeft.’

Ze voorspelt een voortschrijdend isolationisme van de Afrikaanse jeugd. Misschien wel een nieuw probleem bovenop de bestaande, voortgekomen uit slavernij, kolonialisme en racisme.

Hoe dat dan te tackelen? Ze antwoordt zonder een seconde na te denken: ‘Met kunst. Alleen door kunst kunnen we nader tot elkaar komen.’