Ontroerd door stemmen vol kraakjes

Een zee aan stemmen verheft zich. Diepmenselijke stemmen getekend door authentiek craquelé of luidkeelse zang doordrenkt van expressie. De Duitse componist en theatermaker Heiner Goebbels spitst zijn oren zodra mensen zingen, praten, prevelen, neuriën. De laatste dertig jaar heeft hij al rondreizend een persoonlijk geluidsarchief opgebouwd. Gewapend met een ijzeren geheugen en opnameapparatuur legt hij zielkervende geluidssnippers vast. Fragmenten van zingende mensen die hem opvallen, of die hij misschien later wil verwerken in een van zijn baanbrekende muziektheaterstukken. Zijn hoofd en archief lopen over van dergelijke momenten: stemmen en geluiden uit vervlogen tijden die de verbeelding aanvuren.

Voor zijn groots opgezette orkestwerk A House of Call. My Imaginary Notebook bladert Goebbels door zijn denkbeeldige notitieboekje. Samen met geoefend sparringpartner Ensemble Modern worden de kleurrijke stemflarden tot leven gewekt; van een eenzame Armeense zanger en een bevreemdend Amazone-ritueel tot de filosofische bespiegelingen van Goebbels’ goede vriend Heiner Müller. Ter inspiratie plunderde Goebbels veel fonografische collecties en muziekarchieven. ‘De verzamelde stemmen hebben me diep geraakt en ze intrigeren me mateloos,’ vertelt Heiner Goebbels tijdens een Zoom-gesprek. ‘Ze hebben een gemeenschappelijke kwaliteit. Er ontstaat een spannende wrijving tussen de stemmen, de teksten en de klankkwaliteit van de opnames. Niet alle stemmen die ik heb opgenomen zijn puntgaaf of bloedmooi. Soms zijn ze vervormd, of vol met kraakjes. Gesproken teksten lossen op en gaan over in een lied. De rauwe, materiële kant van spraakopnames en zangstemmen wordt benadrukt.’

Met zijn orkestwerk A House of Call. My Imaginary Notebook creëert Goebbels een concertpodium voor deze stemmen. ‘Het zijn stemmen die afwezig zijn. Dus dit keer geen stralende stervocalisten, maar stemmen die juist niet zichtbaar zijn voor de concertbezoeker. Ik wil mijn publiek met deze stemmen confronteren. Zie het maar als een onvermoede liederenavond met vijftien afwezige stemmen. Een uitnodiging aan de luisteraar om zelf op ontdekkingstocht te gaan.’

Het negentig minuten durende A House of Call. My Imaginary Notebook is een merkwaardig nostalgische reis door tijd en ruimte. De historische uitdrukking a house of call verwijst naar de plek waar werkzoekende ambachtslieden vroeger naarstig contact zochten met potentiële werkgevers. Een beladen plek waar hoop en wanhoop samenkomen, waar verloren gewaande stemmen voor een keertje uit de mist der vergetelheid omhoogstijgen. ‘Pas nadat ik mijn werk voltooid had, ben ik me volledig in de achtergrond van alle gebruikte stemmen gaan verdiepen. Overmand door emoties rolde ik soms van ene in de andere verbazing. Vaak hoor je in de stemmen al wat ze allemaal hebben meegemaakt,’ ondervond Goebbels. In het boekwerk A House of Call. Materialausgabe heeft Goebbels de verhalen achter de stemmen opgetekend.

Na Surrogate Cities uit 1994 is A House of Call de tweede avondvullende orkestcyclus. ‘Iedere keer is het weer een uitdaging om voor orkest te schrijven. De waaier aan klankkleuren die je tot je beschikking hebt is adembenemend. Een buitenkans voor mij om de vijftien verschillende stemmen tot leven te wekken en op heel diverse wijzen in te kleuren.’ Goebbels geeft toe dat hij geen orkestroutinier is. ‘Ik wantrouw de structuur van het orkestapparaat als ik eerlijk ben. Denk bijvoorbeeld aan een dirigent die alle aandacht opeist. Ik wil juist de individuele kracht van iedere speler benadrukken als ik bezig ben met een compositie. Dus stiekem heb ik met A House of Call de traditionele orkeststructuur op de helling gezet.’ Hoe dat straks uitpakt op het concertpodium wil Goebbels nog niet verklappen, maar orkestleden worden uitgenodigd om uit hun keurslijf te springen. Verwacht spontane acties, een uitgekiend lichtplan en spetterende solo’s van individuele orkestleden

Gelukkig beschikt Goebbels over het elitekorps Ensemble Modern. Al 35 jaar vertrouwt hij blind op het in Frankfurt gevestigde ensemble. Met Ensemble Modern realiseerde hij onder meer baanbrekende projecten als Black on White en Eislermaterial. Ditmaal is Ensemble Modern uitgebreid tot een zeventigkoppig orkest. ‘Net als met mijn theaterwerken ontstaat deze compositie tijdens workshops en try-outs. Meestal ontdek ik gaandeweg hoe het stuk zich ontvouwt. Zelfs toen ik mijn orkestwerk voor de eerste keer live zag, was ik echt verrast.’ Goebbels geeft toe dat hij best onzeker was over zijn nieuwste orkestcreatie. ‘Ik heb heel wat risico’s genomen, onder meer met de lengte en de structuur. In zo’n situatie spreekt filosoof Claude Lévi-Strauss over zebrapaden. Wanneer je oversteekt komen er van alle kanten impulsen op je af. Er kan van alles gebeuren. Daar moet je voor openstaan.’

Levert hij met zijn muziektheater voor afwezige stemmen ook politiek commentaar? ‘Ik maak kunst, geen statements. Natuurlijk roep ik politieke vragen op met mijn werk. Maar als kunstenaar bied ik een vrijplaats voor de verbeelding. Het publiek geeft daar vervolgens een eigen invulling aan.’