De natuur als wraakgodin

Miranda Lakerveld: ‘Tijdens een lunchafspraak in een kunstcentrum in Yogyakarta hoorde ik ineens klaagmuziek. Ik was daar na de uitvoeringen van Turan Dokht, de voorstelling waarin ik Giacomo Puccini’s Turandot een Iraanse herinterpretatie gaf en die in 2019 op het Holland Festival te zien was. De klanken kwamen me bekend voor, omdat ik zelf ook met traditionele muziek werk. Ik ging kijken waar ze gemaakt werden en stuitte op Yadi en
zijn muzikanten die aan het repeteren waren.’

Nursalim Yadi Anugerah: ‘Dat deden we voor The Planet – A Lament [zie kader, red.]. Miranda en ik spraken elkaar een half uur, de volgende dag vlogen we allebei weer weg; dus die ontmoeting, in augustus 2019, was een groot toeval. Sindsdien hebben we contact gehouden en we hadden al snel plannen voor een samenwerking.’

Lakerveld: ‘Het was mijn bedoeling om naar Kalimantan, op Borneo, te komen, omdat ik in mijn volgende productie iets wilde gaan doen met de ontbossing daar als gevolg van onder andere de aanleg van palmolieplantages. Yadi vertelde me over de Kayan, die leven in een gebied dat er zwaar door getroffen is. Zij hebben een rijke orale cultuur.’

Yadi: ‘Sinds 2012 houd ik me daarmee bezig. Het boeit me hoe zij de wereld en de natuur zien. In 2017 componeerde ik een opera, HNNUNG, op basis van de Takna’ Lawe’: een oud door de Kayan mondeling overgeleverd, deels gezongen epos.’

Lakerveld: ‘Je moet overigens niet denken dat het hier om een groep mensen gaat die in het regenwoud zit te wachten op onze ontdekking; de Kayan-cultuur is wijdverspreid over Kalimantan – Kayan zijn heel invloedrijk en komen in verschillende geledingen van de maatschappij voor.’

Yadi: ‘Je vindt ze onder academici, in leidende posities, bij de kerk. Maar tegenwoordig is de transmissie van wijsheid en kennis erg lastig; met elk lid van de gemeenschap dat overlijdt, gaat er een deel van de cultuur verloren.’

Lakerveld: ‘Normaal reis ik voor een productie meerdere malen naar een plek toe, geef er workshops en wissel verhalen uit. Dat moest door corona allemaal anders. Via internet brachten Yadi en ik onze ervaring en research bij elkaar en we kwamen erachter dat Richard Wagners Der Ring des Nibelungen en het Kayan-epos Takna’ Lawe’ (‘Lied van Lawe’ – Lawe is de naam van de held) interessante overeenkomsten hebben.

Zo vormen in beide verhalen de aarde en een rivier leidmotieven, staat er een boom centraal en spelen aardegodinnen een grote rol. We hebben ons ieder verdiept in de bron afkomstig van de andere kant van de wereld en creëerden samen de opera Ine Aya’ – over de Kayan-godin van de aarde, die de boom van het leven beschermt.’

Yadi: ‘De uitvoering van de Takna’ Lawe’ kan dagen duren. Mensen verzamelen zich in een cirkel in de zogenaamde longhouses: langwerpige houten huizen op palen. Muziek komt van traditionele instrumenten zoals ik die ook met mijn ensemble Balaan Tumaan gebruik, waaronder een sape’ – een soort luit.’

Lakerveld: ‘Maar onze opera Ine Aya’ duurt zo’n vijf kwartier. Opvallend is trouwens het verschil in de houding van de godin van de aarde bij Wagner en die uit de Takna’ Lawe’. De eerste, Erda, onderneemt nauwelijks actie; de tweede, Ine Aya’, hangt degenen die haar kwaad doen eeuwenlang op. Misschien illustreert dat een verschillende kijk op de natuur en verklaart het hoe het komt dat we die zo misbruiken.’

Yadi: ‘Voor lokale gemeenschappen op Borneo geldt dat als zij goed zijn voor hun omgeving, zij daarin een goed leven kunnen leiden. Het bos geeft hun wat ze nodig hebben; hout voor het bouwen van een huis bijvoorbeeld. Maar je moet niet meer nemen dan dat, want dan raak je het kwijt. Die balans is er tijden geweest, maar nu is ruim vijftig procent van de oerbossen gekapt.’

Lakerveld: ‘Het is belangrijk dat we in gesprek gaan over mondiale problemen zoals ontbossing, vooral met degenen die eronder lijden. Kunst kan een van de wegen zijn om het bewustzijn te vergroten.’