Sportschool voor het oor

Aan de telefoon gnuift Micha Hamel van de voorpret. Ja hoor, de openingsscène van de voorstelling Luistermutant 2020 wil hij best verklappen. Op het podium staat een beul met een bijl. Op het hakblok ligt een componist. Het publiek in het Amsterdamse Muziekgebouw aan ’t IJ krijgt de ultieme vraag voorgelegd. Dames en heren, wat wilt u? Mag Felix Mendelssohn blijven leven? U moet kiezen, nu!

Niet dat Hamel zijn negentiende-eeuwse voorganger het graf in wenst, integendeel. Maar tijdens de interactieve luistergame die aan de keus voorafgaat, moet Mendelssohn wél zijn waarde bewijzen. Heeft hij de luisteraar van nu nog iets te zeggen? Of breder: heeft klassieke muziek nog iets te zeggen?

Micha Hamel (49), de componist en dichter-schrijver, is niet bij voorbaat zeker. ‘We hebben te maken met vergrijzing, een multiculturele samenleving, afkalvend muziekonderwijs en een jonge generatie die geen statisch concert zoekt maar een te gekke ervaring. Klassieke muziek loopt het gevaar enkel museumkunst te worden.’

Als onderzoeker en lector aan de Hogeschool Codarts Rotterdam dook Hamel in de kwestie. Sterker, hij schreef er een boek over: Speelruimte voor klassieke muziek in de 21ste eeuw. In bijna 400 pagina’s buigt Hamel zich over vragen als: hoe staat klassieke muziek in de hedendaagse wereld? Welke rol speelt de musicus? En hoe treedt die alle veranderingen tegemoet?

Nadat het boek in 2016 was verschenen dacht Hamel: en nu genoeg gezeurd over wat er op de klassieke podia allemaal beter kan. ‘Ik draaide me om en wie zag ik zitten? Het publiek. Ik was het publiek vergeten! Sindsdien vraag ik me af: wat is publiek, wat kan publiek, wat doet publiek? Ik heb mijn aandacht verlegd van de zender naar de ontvanger.’

De artistieke uitkomst is Luistermutant 2020, een ‘radicaal luisterlabyrint’ dat Hamel samen met regisseur Arlon Luijten heeft ontworpen. ‘We zijn ons onderzoek gestart met het herdefiniëren van de concertzaal. We dachten: laten we die nu eens niet beschouwen als een plek waar muziek wordt gespeeld, maar als een omgeving waar je je luistervaardigheid kunt trainen, een sportschool voor het oor.’ 

En let op, zegt Hamel, nu komt een belangrijke sprong. ‘Luisteren is namelijk niet alleen een muzikale vaardigheid, maar ook een maatschappelijke. Wat ligt aan de basis van een gezonde democratie? Dat je goed naar elkaar luistert. Luisteren is de sleutel tot compassie, saamhorigheid en burgerschap. De kunst van het luisteren slaat een brug tussen muziek en maatschappij, tussen esthetiek en ethiek.’

Hamelkenners veren op, die route van het schone naar het goede heeft hij al eerder verkend. Voor het Holland Festival 2012 schreef Hamel een Requiem, een dodenmis. Hij liet daadwerkelijk met een kist door een kerk sjouwen. De overledene was het negentiende-eeuwse verheffingsideaal, zeg maar de idee dat je van kunst een beter mens wordt. Hamel ziet het problematische van die claim. Er zijn immers genoeg intelligente, beschaafde mensen die niet van klassieke muziek houden. ‘Maar die koppeling van esthetiek aan ethiek liet me niet meer los.’

Hamels nieuwe voorstelling wordt geen zware filosofische overpeinzing, maar een game. Zij het een serious game, de verzamelnaam voor spellen die de deelnemer inzicht willen geven, maar die tegelijk ruimte laten voor wedijver en plezier. Centraal in Luistermutant 2020 staan de drie manieren die, volgens onderzoek, het luisteren naar klassieke muziek bepalen. 

Hamel: ‘Je hebt mensen die denken: wat een mooie fluitsolo, wat een prachtige symfonie. Anderen luisteren bij muziek in de eerste plaats naar zichzelf, ze krijgen herinneringen, gevoelens of gedachten. De derde manier is holistisch, dat type luisteraar ervaart muziek met heel het lijf.’

Luistermutant 2020 kent drie gamestations waar in de loop van de voorstelling iedereen langskomt. Overal staan acteurs en musici klaar om het publiek mee te nemen in een bepaalde luistermodus, niet alleen muzikaal maar ook sociaal. Hamel hoopt de bezoekers te verrassen. ‘Dat ze denken: verdomd, deze manier van luisteren kende ik nog niet. Stel dat in je luistergereedschapskist alleen een nijptang zit, dan leggen wij er een vijl en een hamer naast.’

In het concert dat de voorstelling afrondt, komen de drie luistermanieren terug in een nieuwe compositie van Bram Kortekaas, uitgevoerd door Philharmonie Zuidnederland. Als het aan Micha Hamel ligt, wordt dat een luistermeesterproef. ‘Ha, deze manier van luisteren ken ik al! Hé, nu schakel ik een andere modus in!’

Hamel onderstreept dat Luistermutant 2020 niet gaat over het binnenhengelen van nieuw publiek voor klassieke muziek. ‘Dan zou het een marketingcampagne zijn, en dat is het nu juist niet. Het is een onderzoek naar de maatschappelijke waarde van luisteren. Preciezer gezegd: of iemand die goed luistert ook een 
ethischer afweging maakt.’

En Felix Mendelssohn? ‘Hem hebben we natuurlijk niet voor niks gekozen. Als Duitse idealist vertegenwoordigde hij bij uitstek de verheffingsgedachte. Philharmonie Zuidnederland speelt onder meer zijn ouverture Die Hebriden. Ik ben benieuwd of hij mag blijven of niet.’