Wat betekenen succesvolle series als Vikings en Norsemen voor het imago van de Noorman?

Erik was een Viking met een grote rode baard (wroach!)
hij zag er onverschrokken uit met zijn schild en zwaard (wroach!)
hij wilde met zijn Vikingschip, naar het zuiden gaan
maar een storm die dreef zijn schip over de oceaan

Het was waarschijnlijk de eerste Viking die mijn vredige kinderleventje binnendrong: een als noordse strijder vermomde clown in Bassie en Adriaan. Gehuld in Vikingkostuum, uitgedost met een flinke rode baard én voorzien van een indrukwekkend schild zong Bassie ‘Erik de Viking’, een liedje over Rode Erik, die Amerika zou hebben ontdekt.

In hoeverre deze geschiedschrijving accuraat is – het zou eigenlijk gaan om de zoon van Rode Erik – laten we even buiten beschouwing, maar elk Vikingverhaal moet een ietwat mythisch begin hebben, nietwaar? Bovendien is het illustratief voor de portrettering van Vikingen in de populaire cultuur: dat beeld van de Viking als onverschrokken plunderaar met rode baard bleef verdomd lang hangen.

Op dit moment is de Viking opnieuw aan een onstuitbare opmars bezig. Dramaseries als Vikings en The Last Kingdom zijn enorme kijkcijferhits en worden – naast Game of Thrones – gezien als belangrijke aanstichters van een revival van de (vroege) middeleeuwen. Hoogste tijd dus om eens wat dieper in de Viking als ‘popcultureel fenomeen’ te duiken.

De kanteling begon een kleine veertig jaar geleden, toen de Brits-IJslandse auteur en televisiepersoonlijkheid Magnus Magnusson de gedramatiseerde BBC-documentaire Vikings! maakte. Volgens hem werden Vikingen daarvoor vooral gezien als ‘meedogenloze barbaren die zich al rovend een weg baanden door de wereld’. Magnusson meende dat het tijd was voor meer nuance: minder focus op plunderingen en terreur, meer op de artistieke, politieke en technologische invloed van de Vikingen.

In het door Tom Birkett en Roderick Dale samengestelde boek The Vikings Reimagined (2020, Medieval Institute Publications) wordt beschreven hoe het imago van de Viking in de loop der tijd is veranderd. ‘Het is duidelijk dat de term “Viking” tegenwoordig meer betekent dan alleen “een Scandinavische piraat die plunderde en moordde in de vroege middeleeuwen”. Vikingen waren meer dan alleen woeste indringers, het was ook een cultureel onderlegd volk dat diplomatieke, religieuze en economische banden onderhield met naburige regio’s. Hun roofzucht werd gevoed door hebzucht, maar ook door nieuwsgierigheid naar andere culturen. Naast schrikbarende gebruiken kende hun samenleving ook relatief moderne wetten.’

Het imago van de Vikingen is inmiddels dus behoorlijk bijgesteld, zowel in cultureel als in commercieel opzicht: er worden Vikingreizen georganiseerd, marketeers gebruiken Vikingclichés om bier aan de man te brengen en ook in popcultuur is de Noorman inmiddels een graag geziene gast. Denk maar aan de populaire videogames Skyrim en God of War of aan series als Vikings en The Last Kingdom.

Toch waarschuwen de auteurs ook voor té moderne interpretaties van Vikingverhalen, omdat die nog steeds ‘ongewenste’ stereotypen zouden opleveren. Zo is het (feitelijk onjuiste) beeld van de Viking-met-gehoornde-helm veel academici een doorn in het oog en ook maken ze zich zorgen over extreemrechtse groeperingen die Vikingsymboliek gebruiken voor white supremacy-propaganda – zoals T-shirts met Vikingthema’s die op de markt gebracht worden om ‘witte, mannelijke trots uit te dragen’. Wetenschappers stelden daarom in 2019 dat genuanceerde geschiedschrijving over het Vikingtijdperk noodzakelijk blijft.

Het is de vraag welke rol het immens populaire Vikings daarbij heeft vervuld, de dramaserie die dit jaar wordt afgerond met een zesde seizoen. Vikings speelt zich af in de negende eeuw en richt zich vooral op de avonturen en ontdekkingsreizen van Ragnar Lothbrok en zijn gevolg. Het is na Game of Thrones een van de grootste historische dramaseries van het afgelopen decennium: een immense productie vol zeeslagen en machtsspelletjes die enkele decennia beslaat.

Aanvankelijk dacht schrijver en showrunner Michael Hirst dat het onmogelijk zou zijn om een succesvolle serie te maken over de Scandinavische krijgers. Tegen BBC History Extra vertelde hij: ‘Ze waren de “ander”: wilden die ’s nachts je huis binnendrongen, plunderden en vrouwen verkrachtten.’ Tijdens zijn research kwam Hirst erachter dat de Vikingen echter verrassend democratisch dachten en dat hun innovaties en bouwwerken ‘fenomenaal’ waren. ‘We zijn allemaal opgegroeid met clichés over Vikingen, zoals: brute, hersenloze wilden. Ze konden inderdaad genadeloos zijn, maar “wilden” waren het absoluut niet.’

Hirst wist zijn bestaande ideeën dus los te weken van de bakplaat der clichés, maar hoe accuraat is het beeld van Vikingen dat in de serie geschetst wordt? De Britse archeoloog Howard Williams vatte het in BBC History Extra als volgt samen: ‘Er wordt een 21ste-eeuwse draai gegeven aan literaire werken uit de vorige twee eeuwen, die weer gebaseerd zijn op laatmiddeleeuwse sagen. Die borduren op hun beurt voort op mondeling overgeleverde verhalen uit de negende en tiende eeuw.’ Volgens Williams moet Vikings vooral gezien worden als boeiende fictie. ‘Een dramatisering van legendes waarin de Vikingwereld flink gesimplificeerd wordt.’ De gebeurtenissen berusten volgens de professor hooguit op ‘een zekere mate van historische consensus’.

Vikings is dus wel gebaseerd op waargebeurde verhalen en bestaande figuren uit het verleden, maar Hirst kan het zich – zoals vaker bij historisch drama – ook permitteren hier en daar een loopje met de werkelijkheid te nemen. Zijn doel was bovenal: losjes op de historische feiten gebaseerde actie.

Dit neemt niet weg dat Vikings wel bijdraagt aan een genuanceerdere blik op het Vikingtijdperk. Zo behandelt de serie naast de expansiedrift van de Noormannen onder meer de complexiteit van negende-eeuwse samenlevingen en de diversiteit van de Scandinavische bevolking.

Bovendien wijst de betrokkenheid van academici erop dat men niet over één nacht ijs is gegaan. In het boek Vikings and the Vikings: Essays on Television's History Channel Series (2019, McFarland) vertelt Justin Pollard over zijn rol als ‘historisch adviseur’ van de serie, wat onder meer inhield dat hij ‘primaire bronnen en academisch werk moest vertalen naar bruikbare scènes en plotstructuren’. Volgens Pollard is de serie in beginsel gebaseerd op onderzoeksresultaten, maar ook hij benadrukt dat Vikings voor een groot publiek bedoeld is. ‘Het is zeker geen academisch onderbouwde geschiedenisles.’

In Vikings valt niet per se veel te lachen, iets waar wel op gemikt wordt in Norsemen, een satirische Noorse Vikingserie die zich afspeelt in de achtste eeuw. Norsemen jongleert knap met clichés en de omkering ervan. Zo verzucht iemand in de eerste aflevering bijvoorbeeld dat iedereen zich maar aan het settelen is, terwijl hij altijd bezig was met plunderen en verwoesten: ‘Daardoor voel ik me nu behoorlijk eenzaam.’ In een andere scène verontschuldigt een leider zich voor een felle uitval: ‘Dat door angst gedreven leiderschap is niets voor mij.’ Bij vlagen is Norsemen ook grimmig en bloederig, maar dankzij de slapstickachtige humor – inclusief puberale piemelgrappen en infantiele terzijdes – werkt de serie vooral op de lachspieren.

In Noorwegen trok het eerste seizoen ruim een miljoen kijkers per aflevering – een vijfde van de totale bevolking –, dus het is niet verwonderlijk dat Netflix de internationale rechten verwierf (de serie is zowel in het Engels als in het Noors opgenomen). De eerste twee seizoenen zijn een heerlijke – en soms ook smakeloze – satire waarin verleden en heden samenkomen. Denk bijvoorbeeld aan bejaarden die geofferd worden omdat ze nutteloos zijn geworden en malloten die een greep naar de macht doen. Het is alsof de makers van The Office zich aan Game of Thrones gewaagd hebben.

Het is natuurlijk een kwestie van smaak, maar Norsemen biedt in elk geval luchtig tegenwicht aan de bloedserieuze insteek van Vikings en The Last Kingdom. Een historische parodie die de primitieve Vikingcultuur op de hak neemt, terwijl de vooruitgang op de deur bonst – ook geschikt voor kijkers die niet direct warmlopen voor historisch drama. Het derde seizoen verschijnt later dit jaar.

Deze series – zowel de serieuze als de humoristische – dragen bij aan een completer beeld van de Viking. Stond de Noorman voorheen vooral bekend als gewelddadig, inmiddels is hij ook een stijlicoon – denk aan oogschaduw, haardracht en tatoeages, al blijft het gissen naar het uiterlijk van de strijders – en wordt hij erkend als wereldverkenner en innovator. De Rode Erik uit de kinderjaren is niet langer. Welkom, Viking van de 21ste eeuw!