De stamhouder: gelaagd oorlogsepos én intiem familiedrama

Hoe verfilm je een turbulente familiegeschiedenis die meerdere decennia beslaat? Voor die pittige uitdaging stonden de makers van de achtdelige dramaserie De stamhouder (Avrotros), die gebaseerd is op het gelijknamige boek van de in 2020 overleden journalist Alexander Münninghoff. In die familiekroniek tekent Münninghoff de veelbewogen geschiedenis op van drie generaties: die van hemzelf, van zijn vader Frans en van zijn grootvader Joan. Gaandeweg leert Alexander steeds meer over het duistere oorlogsverleden van zijn familie en ontdekt hij waarom zijn gezin zo disfunctioneel was.

Hoewel de uitdaging dus groot was, hoefde regisseur en schrijver Diederik van Rooijen niet lang na te denken voor hij ja zei tegen de verfilming van het boek. Nu staat Van Rooijen ook bekend om zijn veelzijdigheid: hij maakte eerder de populaire misdaadserie Penoza, leverde een Amerikaanse horrorfilm af over een bezeten lijk, The Possession of Hannah Grace, en draaide Vampieren in de nacht, een fantasyserie over kindervampieren.

De regisseur gedijt bij die variatie, vertelt hij in zijn Amsterdamse montagestudio. ‘Elke dag is anders. Je gaat van kinderen met neptanden via de Tweede Wereldoorlog naar misdaad. Ik word natuurlijk vaak gevraagd voor projecten die in het straatje passen van Penoza, maar eigenlijk vond ik het rauwe familiedrama ook bij Penoza véél leuker om te draaien dan actiescènes vol geweld. Drama is eigenlijk de gemene deler van al mijn projecten.’

Toch vond Van Rooijen het wel degelijk spannend om aan de slag te gaan met De stamhouder, dat zowel een imposant oorlogsepos is als een intiem autobiografisch familiedrama. ‘Ik dacht in eerste instantie: jeetje, wie ben ik om iemands levensverhaal te vertellen? Je wilt het boek recht doen, maar er tegelijkertijd óók iets van je eigen visie in stoppen. Toch vond ik vrij snel een haakje toen ik het las en daarmee had ik het hart van het verhaal te pakken. Het verhaal van Alexander en zijn vrouw Ellen [gespeeld door Sallie Harmsen, red.] zit minder in het boek en daarom besloot ik dat dit in de serie een grotere rol moest krijgen. Dat maakt alles uiteindelijk nóg persoonlijker.’

Ook hoofdrolspeler Matthijs van de Sande Bakhuyzen – die in de huid kruipt van de Alexander Münninghoff van eind jaren zestig – worstelde in het begin met de invulling van zijn rol, vertelt hij in een telefonisch interview. ‘Toen ik het boek las, dacht ik: hoe moet ik dit aanpakken? Ik speel natuurlijk een schrijver die voornamelijk dingen ontdekt en daarom vreesde ik dat mijn rol louter functioneel zou zijn. Bovendien vond ik het best moeilijk om Alexander te spelen, omdat hij in het boek een tamelijk afstandelijke stijl gebruikt om zijn verhaal te vertellen. Soms is de toon bijna spottend, wat het lastig maakt om erachter te komen wat hem echt raakt. Ik heb Alexander helaas nooit persoonlijk kunnen spreken omdat hij overleed voor de opnames begonnen. Dat legde er voor mij wel extra druk om het zorgvuldig te doen. Tegelijkertijd moest ik ervoor zorgen dat mijn personage niet alleen maar dienstbaar was. Volgens mij is dat uitstekend gelukt.’

Van Rooijen voerde samen met coscenarist Rik D’hiet nog wel verschillende gesprekken met Alexander Münninghoff en zijn vrouw Ellen. ‘Er zitten zelfs dingen in de serie die niet in het boek stonden, maar die zij wél aan ons hebben verteld. Het is natuurlijk wel heel tragisch dat Alexander het eindresultaat zelf nooit heeft kunnen zien.’ Van de Sande Bakhuyzen: ‘Ik wilde vooral voelen wat zíjn drama was, ook al had ik hem dus nooit ontmoet heb. Op een gegeven moment ben ik elke dag naar zijn stem gaan luisteren om te horen hoe hij precies praatte en reageerde. Ik wilde zijn kern benaderen en uiteindelijk vond ik die via zijn zoon. Die vertelde dat Alexander echt getekend was door de relatie met zijn moeder, die hij twintig jaar lang niet had gezien. Hij deed daar zelf vrij luchtig over, maar als je als kind bent verlaten door je moeder laat dat wel degelijk sporen na.’

Dat Van Rooijen meer in familiedrama geïnteresseerd is dan in actierijke (oorlogs)scènes kwam dus goed uit. ‘Hoewel je een verhaal maakt over het leven van iemand anders, is het zekere zin óók een verhaal over je eigen leven omdat veel van de familiedynamiek herkenbaar is. Natuurlijk is het een epische geschiedenis met tragische gebeurtenissen, maar het is daarnaast óók een heel klein verhaal. Dat is belangrijk, omdat het kleine drama je toch méér raakt. Daarom ben ik altijd zo’n grote Spielbergfan geweest. In zijn films vindt hij altijd een perfecte balans tussen “klein” en “groot”. Het lijkt misschien gek om films als Jaws en E.T. te vergelijken met De stamhouder, maar E.T. draait in feite vooral om de familiedynamiek, terwijl Jaws gaat over een haai die je nauwelijks te zien krijgt. Dat is in De stamhouder niet anders: er zit een spanning in de familie waar je nooit helemaal je vinger op kunt leggen.’

Van Rooijen koos voor de vorm van een raamvertelling, omdat de kijker op die manier makkelijker mee kan leven met de personages in de diverse tijdlijnen. ‘Als je het hele verhaal chronologisch vertelt is er niemand aan wie je je kunt vastklampen, omdat er dan steeds nieuwe personages geïntroduceerd worden. Bij een raamvertelling speelt dat minder en kun je een band ontwikkelen met de personages.’ Van de Sande Bakhuyzens Alexander is daarbij degene door wiens ogen we de familiegeschiedenis ontdekken. ‘Ik vind het een meesterzet om de tijdlijnen af te wisselen. Bovendien is het verleden voortdurend van invloed op wat daarna gebeurt, er ontstaat een dialoog. Eigenlijk zijn het verleden en het heden personages.’

Maar hoe vind je een nieuwe invalshoek voor een verhaal dat voor een belangrijk deel draait om de Tweede Wereldoorlog – niet bepaald onontgonnen terrein in series en films? Van Rooijen: ‘Het gaat mij vooral om de dubbele lagen van de personages. Een van de hoofdpersonen sloot zich bijvoorbeeld aan bij de SS, dus ook die kant krijg je te zien. Bovendien worden zijn beweegredenen hiervoor écht invoelbaar gemaakt. Hij komt in verzet tegen zijn vader en zijn familie, maar wil tegelijkertijd ook de belangen van zijn moeder behartigen. Eigenlijk vecht hij dus voor allerlei zaken die je normaal gesproken niet direct met een soldaat associeert. Die gelaagdheid vind ik heel mooi.’

Ook Van de Sande Bakhuyzen roemt de verschillende lagen. ‘Ik vind het mooi dat dit verhaal de oorlog meerstemmig maakt en dat er écht moeite wordt gedaan om termen als “goed” en “kwaad” te onderzoeken. Ik merk zelf ook dat ik veel sneller afhaak bij films waarin de slechteriken slecht zijn en de helden alleen maar goed. Dat is een beeld van de werkelijkheid waar ik als kijker niets van leer. De wereld zit vol complexe kleurschakeringen: het palet is zo breed dat het zonde is om je te beperken tot zwart en wit. Deze serie doet in elk geval een oprechte poging om álle kleuren te laten zien.’