Leave No Traces: 'Zo ging het er bij ons in de jaren tachtig onder het communistische regime aan toe'

Op 12 mei 1983 wordt de achttienjarige Grzegorz Przemyk aangehouden door de politie van Warschau. Hij is de zoon van politiek activist Barbara Sadowska – fel tegenstander van het communistische regime – en wil net als zijn moeder dichter worden. Wanneer de politie Przemyk vraagt zijn ID-bewijs te laten zien weigert hij omdat hij dat volgens de wet niet verplicht is. Daarop slepen ze hem het politiebureau in, waar hij volledig in elkaar wordt geslagen. Politie-inspecteurs stompen hem meermalen hard in zijn maag, want ‘dat laat geen sporen na’. Buiten het bureau horen zijn vrienden hem schreeuwen om zijn leven. Twee dagen na de afranseling sterft Grzegorz Przemyk aan zijn verwondingen. Wat volgt is een schijnproces, waarbij de communistische leiders alles aangrijpen om Przemyk en zijn vrienden in diskrediet te brengen.

En het erge is: het is allemaal echt gebeurd. In 2016 schreef de Poolse journalist Cezary Łazarewicz er nog een veelgeprezen non-fictieboek over. Engelse titel: Leave No Traces. Dat is ook de titel van de film van Jan P. Matuszynski, die op het afgelopen filmfestival van Venetië zijn wereldpremière beleefde.

U bent geboren in 1984, een jaar nadat Grzegorz Przemyk werd doodgeslagen, waarom wilde u zijn verhaal vertellen?
Matuszynski: ‘Na mijn debuutfilm uit 2016, The Last Family, was ik op zoek naar het verhaal voor een nieuwe film. Op een gegeven moment werkte ik aan wel 27 potentiële projecten, waaronder Leave No Traces. De producenten van mijn vorige film, wat ook de producenten zijn van Corpus Christie, hadden mij gewezen op Łazarewicz’ boek. Ik wist er wel iets van natuurlijk, want het is een bekende zaak in Polen, maar tegelijkertijd wist ik ook heel veel niet. De zaak bleek veel verschillende lagen te hebben. Ik bleef er maar aan denken en besloot dat het een film moest worden. Vooral omdat een van de getuigen in het boek het verhaal over wat hij heeft gezien drie keer net iets anders vertelt. Je kunt ook nooit alles zien, je ziet altijd maar een gedeelte. Richt een camera op ons zoals wij hier nu zitten [bij een tennisbaan op het Lido, red.] en je ziet van ons alleen wat je door de camera ziet. Je ziet onze ruggen niet, bijvoorbeeld. Dat heb ik als regisseur én als kijker altijd heel interessant gevonden. Iemand heeft iets gezien, maar hij weet niet precies wat. Het is een thema dat terugkomt in sommige van mijn favoriete films: Blowup, The Conversation en Rear Window.’

Maar in uw film twijfelt Grzegorz’ vriend Jurek geen moment aan wat hij gezien heeft. Ook al wordt hij door de autoriteiten nog zo onder druk gezet...
‘Dat Jurek niet twijfelt is zijn superkracht. Hij laat het zich door niemand uit het hoofd praten. Ik moet daar wel bij zeggen dat ik de werkelijkheid een beetje heb moeten aanpassen. De echte getuige van toen wilde ik om privacyredenen niet noemen. Bovendien had ik me bij mijn vorige film al strikt gehouden aan de werkelijkheid en wilde ik in Leave No Traces onderzoeken hoever je de werkelijkheid kan oprekken zonder de waarachtigheid te verliezen. In het boek had je ook iets van zeventien officieren van justitie. Dat heb ik voor de film teruggebracht naar drie. Dat van Jurek hebben we dus moeten aanpassen, maar de rest is wel zo’n beetje wat er gebeurd is. Hooguit een beetje ingedikt. Waar ik per se niets aan wilde veranderen is wat er gebeurde in de ambulance die Grzegorz naar de psychiatrische inrichting bracht. De chauffeur van destijds, Michał Wysocki, was adviseur bij de film. Hij liet ons zien hoe dat er destijds aan toeging. En ik wilde alles weten: hoe Grzegorz zat, wat er gebeurde toen de ambulancedeuren opengingen, enzovoort. Michał is nu een oude man, maar hij is die dag nooit vergeten. Hij beleeft haar elke dag opnieuw. Hij vertelde me ook wat er gebeurde toen hij zelf de gevangenis in moest en zelfmoord wilde plegen. Ik wilde dat hij dit allemaal haarfijn uitlegde, want daar kon ik geen fouten maken omdat ik wist hoe belangrijk dat voor hem was.’

Leave No Traces gaat over de macht van de staat. Er is momenteel veel discussie over systemisch onrecht, hoe kan deze film daarbij helpen?
‘In Leave No Traces laat ik zien hoe het er bij ons in de jaren tachtig onder het communistische regime aan toeging en dat we die kant absoluut niet meer op moeten willen. Maar het is beslist geen politiek pamflet. We leven nu in een wereld van #KorteBoodschap, waarin mensen hun mening bepalen aan de hand van een paar zinnen. Terwijl films en boeken er juist zijn om nuance aan te brengen en dieper af te dalen in een verhaal. Dat probeer ik met deze film te doen. En door te wijzen op onze fouten uit het verleden kan ik misschien voorkomen dat we ze weer maken.’

Optimist.
‘Zo heeft nog nooit iemand mij genoemd. Maar wat kan ik anders doen? Films maken is míjn superkracht. Door films en boeken krijg je meer kennis en daardoor word je hopelijk een beter mens. Wacht even: Ik ben echt een optimist! Ik ben geschokt. Haha.’