Filmessayist Basje Boer: 'Ik wil meer vrouwelijke sukkels in films!'

Van femme fatale tot manic pixie dream girl: in de essaybundel Pose – Over hoe we kijken en wie we spelen analyseert Basje Boer (1980) de verschillende vrouwelijke archetypes die we tegenkomen in films en elders in de popcultuur. Wat zeggen die clichématige vrouwbeelden? Waarom zijn ze zo hardnekkig en waarom schikken vrouwen zich erin? Al meanderend door oude en nieuwe films, langs popidolen en activisme én door haar eigen leven zet Boer ons in Pose aan het denken over deze vragen. In haar met boeken en dvd’s volgestouwde appartement midden in Amsterdam spreken we Basje Boer over de male gaze, Hitchcock, Sneeuwwitje en meer.

Waarom heb je dit boek geschreven?
Boer: ‘Ik schreef al een tijd essays voor De Groene Amsterdammer en ik merkte dat ik steeds uitkwam bij het onderwerp vrouwbeelden: de clichés die we zien in films, die ook terugkeren in de realiteit, en hoe die iets zeggen over hoe we naar elkaar kijken. Ik heb altijd veel geschreven over vrouwen – over vrouwelijke makers, maar nog meer over hoe vrouwen afgebeeld worden. En hoe vrouwen naar zichzelf kijken. Bij het schrijven hierover wil ik overigens niet per se een punt maken. Of nou ja, dat wil ik af en toe wel, en ik wil ook wel zo scherp mogelijk over dingen denken en dat zo helder mogelijk opschrijven. Maar vooral wil ik ook beelden schetsen waaruit ik lezers zelf conclusies laat trekken. Een essay hoort meerdere gedachten op te roepen: je moet de lezer aan het denken zetten en niet alleen maar zelf zitten denken.’

En waarover wil je ons dan aan het denken zetten?
‘Een van de thema’s waar ik het veel over heb in mijn boek is de male gaze, een term die door filmcriticus Laura Mulvey in 1974 geïntroduceerd werd voor de manier waarop vrouwen op het witte doek worden neergezet. Wat ze daarmee wilde zeggen was: films worden nagenoeg altijd gemaakt door mannen, waardoor de vrouw er in een film alleen maar is om bekeken te worden – en met die blik kijken we in de maatschappij dus ook naar elkaar. Vrouwen zijn constant bezig met: hoe word ik bekeken? En we kijken vervolgens ook met die heteroseksuele mannenblik naar andere vrouwen – dat is die male gaze. Een van de gevolgen daarvan is dat de vrouw in een heel passieve rol zit. Vrouwen protesteren daartegen, terecht ook. Maar er zit gek genoeg ook iets heel aantrekkelijks in die passieve rol, en dat heb ik in mijn boek ook geprobeerd te onderzoeken. Waarom vinden vrouwen het vaak juist fijn om die passieve rol aan te nemen? Om zeg maar een soort Sneeuwwitje te zijn die in een kist ligt? Die bekeken wordt en verder helemaal niets hoeft te doen?’

Ja, waarom ambiëren vrouwen dat?
‘We zitten in een patriarchaal systeem, waarin het moeilijk is voor vrouwen om een actieve rol aan te nemen. We zeggen wel: vrouwen kunnen nu alles wat mannen ook kunnen, maar je voelt dat je nog steeds wordt tegengehouden. Wie net als Sander Schimmelpenninck zegt dat vrouwen meer moeten werken en dat ze lui zijn, gaat voorbij aan alle onzichtbare druk die er op vrouwen ligt, en al helemaal op moeders. Hoe vaak ik wel niet van mensen – die ik aanzag voor progressief! – hoor dat ze vinden dat moeders gewoon thuis moeten blijven bij hun kind als het jong is… We worden nog steeds in die rol gedrukt van vrouw, van moeder, van passief wezen. Dus dan is het best logisch dat je kiest voor een rol waarin je nog wél macht kunt vinden: de macht van het mooi zijn en daarmee dus ook het passief zijn. Want het schoonheidsideaal is nou eenmaal nog steeds geen gespierde vrouwelijke sporter die druk bezig is, maar een passieve vrouw die – vaak zelfs door de kleding die ze draagt – wordt beperkt in haar handelen. Ik vind het alleen te makkelijk om dat passieve vrouwbeeld alleen maar af te schrijven. We zitten er nu eenmaal mee, we hebben al die films, al die beelden. Laten we ons vooral realiseren wat de verschillende rollen zijn die we spelen, en laten we daar dan ook mee spelen. Je kunt best Sneeuwwitje uithangen en het volgende moment die actieve sporter zijn, dat is juist interessant. Het rollenspel kan heel leuk zijn, zolang je je ervan bewust bent dat die rolverdeling niet vastligt – en dat die al helemaal niet vastligt in je gender.’

Je schrijft in Pose ook regelmatig over je persoonlijke ervaringen.
‘Ik heb dat steeds wel heel summier gehouden, want eigenlijk vind ik het best eng om over mezelf te schrijven. Ik denk dan: ja, wie ben ik? Wie vindt dat interessant? Het moet functioneel zijn. Maar bijvoorbeeld in het essay over hoe vrouwen naar hun eigen borsten kijken kon ik vrij natuurlijk iets toevoegen over dat ik zelf borstkanker heb gehad. En in het stuk over gekke vrouwen in films voelde het logisch om iets te schrijven over mijn eigen weg naar therapie. In mijn essay over #MeToo lees je terug dat ik ben opgegroeid met de normen van de tweede feministische golf – niet zeuren, meedoen met de mannen, geen slachtoffer zijn –, maar dat ik daarvan teruggekomen ben. Verder schrijf ik over mijn jeugdidolen van vroeger, en dat is soms best gênant. Kijk, Marilyn Monroe, daar sta ik nog steeds achter. Maar Nick Cave vind ik tegenwoordig echt een sukkel! En die duikt dan wel meermaals op in mijn boek, omdat hij kennelijk toch heel belangrijk voor me was. Ach, het is als schrijver natuurlijk ook een rijkdom om te kunnen graven in je eigen jeugd, om te zien hoe je zelf keek. Ik ben blij dat ik die idolen destijds had.’

Vertigo, Alfred Hitchcocks klassieker uit 1958, speelt ook een belangrijke rol in je boek. Waarom vind je deze film zo veelzeggend?
‘Vertigo gaat erover dat de fantasie eigenlijk te verkiezen is boven de realiteit: de geprojecteerde vrouw is altijd interessanter dan de echte vrouw. Een misogyn idee, maar ja, het is wel ook waarom we zo graag naar films kijken. Je kunt er dus net zo goed een ode aan de cinema in zien. Maar het zegt ook iets over hoe vrouwen zich heel vaak voelen. Ik herken het zelf in elk geval wel: dat je bijvoorbeeld in een relatie zit en merkt dat je niet wordt gezien voor wie je bent, dat je geliefde een bepaald beeld op je projecteert. Vertigo is een film die ik echt nooit zat word, vooral de tweede helft vind ik heel ontroerend en aangrijpend. Even los van alle kwalijke kanten van Hitchcock, die wel echt een vrouwenhater was en van alles op zijn geweten heeft. Dat ga ik ook verder niet uit de weg in mijn boek. Maar het blijft m’n favoriete film.’

Raak je, doordat je je verdiept in de clichés en de diepere betekenis van vrouwelijke filmrollen, ook weleens teleurgesteld in je oude lievelingsfilms?
‘Zeker. Ik ben bijvoorbeeld best fan van Wes Anderson, zoals haast iedereen, haha. En ik had altijd onthouden dat Rushmore uit 1998 een van zijn beste films was. Maar toen ik die op een gegeven moment opnieuw bekeek dacht ik : wow, dit is wel heel… de love interest van de hoofdpersoon is echt een klassiek liefdesobject, zo’n vrouw die geen fouten maakt. Heel clichématig. Dan is er nog steeds veel leuk aan die film, maar ik vond dat toch wel teleurstellen. Het komt neer op “twee mannen vechten om één vrouw” en die vrouw is dus alleen maar goed, mooi en onbereikbaar. Waarom mag zij niet wat meer nuance en persoonlijkheid? Iets wat ik in de afgelopen tien jaar heb ontdekt, is dat ik altijd graag naar films keek over mannen die heel menselijk waren; sukkels, in feite. Sukkels met wie je heel erg meeleeft en je identificeert. Terwijl de vrouwen in die films dan onbereikbaar zijn, op een voetstuk staan. Het voelt heel gek om je altijd maar met die mannelijke sukkel te vereenzelvigen. Ik wil dus meer vrouwelijke sukkels zien in films!’

In series duikt langzamerhand wel een diverser vrouwbeeld op, mede dankzij vrouwelijke makers. In I May Destroy You van Michaela Coel zien we de hoofdpersoon bijvoorbeeld gewoon op de wc zitten en een tampon verwisselen.
‘Ja, dat zou ik dus ook graag in de grotere films zien: de films die we met z'n allen zien, waar verschillende generaties naar kijken. Daarom vond ik het ook goed dat Phoebe Waller-Bridge, maker en hoofdrolspeler van Fleabag, werd ingehuurd om mee te denken over de vorige James Bondfilm, No Time to Die. Misschien was dat een beetje voor de bühne, zo van: kijk, James Bond is ook feministisch, of zo. Maar zij is iemand die dan echt probeert om ook iets wezenlijks toe te voegen en ik denk dat je dat ook wel aan de dialogen in de film merkt. Nog liever zou ik natuurlijk hebben dat zij die film regisseert.’

Heeft het schrijven van Pose ervoor gezorgd dat je je in het dagelijks leven ook meer bewust bent van de momenten waarop je een pose aanneemt?
‘Een beetje wel. Ik merk vooral dat hoe ouder ik word, hoe minder ik “als vrouw” word bekeken. Je krijgt wat meer autoriteit. Zo ga ik regelmatig in mijn eentje een borrel drinken in zo’n ouderwetse bruine kroeg zonder muziek. Ik zat daar laatst de krant lezen en dacht: ik voel me gewoon zo’n mannetje, net als de andere mannetjes die daar een borrel zaten te drinken met een krantje erbij. En ik weet dan niet of zij mij ook als een mannetje zien, maar het voelde in elk geval heel fijn: dat je niet meer “een meisje” bent. Want vroeger als ik in m'n eentje in de kroeg zat, werd ik echt raar aangekeken, van: wat doe jij hier alleen? Wat wil je? Hoe ouder je wordt, hoe meer je dat los kunt laten, omdat je meer gewoon “mens” wordt. En ja, dat betekent afscheid nemen van het bekeken worden, maar het is ook wel heel bevrijdend. Er is eigenlijk steeds minder pose aan mij.’